تبيين جايگاه جرم قتل عمدي در حقوق و فقه
بررسي فقهي قتل عمدي :
قتل از نظر لغوي به معناي سلب حيات است اعم از اينکه سلب حيات از انسان باشد يا حيوان . احترام به جان و بدن انسان اقتضاء مي کند که وجود انسان از هر گونه خطر محافظت شود و ضمن توجه به سلامت تن خود نسبت به تن ديگري نيز اين حق را رعايت کرده و ستم نکند . دين مقدس اسلام نيز جان و عرض مسلمان را محترم دانسته و تعرض به جان را از گناهان کبيره شمرده است .
قتل در آيات و روايات و احاديث :
1 – در قرآن کريم آياتي وجود دارد که دلالت بر حرمت قتل نفس دارد :
الف = (( و لا تقتلوا النفس التي حرم الله الا بالحق و من قتل مظلوما فقد جعلنا لوليه سلطانا فلا يسرف في القتل انه کان منصورا )) آيه 33 از سوره مبارکه بني اسرائيل .
نفسي را که خداوند محترم ساخته است به نا حق مکشيد ، کسي که به ستم کشته شود براي ولي او سلطه اي خاص قرار داده ايم ، پس اسراف در قتل نخواهد کرد . زيرا او ( ولي دم ) از جانب شريعت الهي ياري شده است .
ب = ومن قتل نفسابغيرنفس اوفسادفي الارض فکانماقتل الناس جميعا
"هرکس بکشدتني نه برابرتني باتبکاري درزمين مانندآنست که بکشدمردم راهمگي ."
ج – من اجل ذلک کتبناعلي بني اسرائيل انه من قتل نفسا بغيرنفس اوفسادفي الارض فکانماقتل الناس جميعااومن احياها الناس جميعا ( آيه 32 ازسوه مبارکه مائده )
"از جهت قتلي که واقع شدمابرفرزندان اسرائيل مقررداشتيم که هرکس نفس محترمي رابه ناحق وبي آنکه مرتکب فساددرروي زمين شده باشدبکشدچنان است که همه راکشته باشدوهرکه نفسي راحيات بخشدمثل آنست که تمام مردم راحيات بخشيده است ."
2- احاديث بسياري ازرسول خدا( ص) نقل شده که دلالت برحرمت قتل نفس داردازجمله :
الف – " لاتقتل نفس ظلماالاکان علي ابن آدم الاول کفل من دمها لانه اول من سن القتل . "
" هرکس به ستم کشته شودبهره اي ازخون اوبرعهده فرزندنخست آدم است که اونخستين کسي است ،که قتل رابنيادگذاشت ."
ب- اول مايقضي بين الناس يوم القيامه الدماء . "
" نخستين چيزي که ازمردم درقيامت موردرسيدگي وداوري قرارمي گيرد، خون است . "
" لايحل دم امرامسلم شهيدان لااله الاالله . واني رسول الله . الاباحدي ثلاث : النفس بالنفس والتيب الزاني : والمارق من الدين التارک الجماعه . "
" خون هيچ مردمسلماني حلال نيست مگربه سه چيز: قتل نفس ،زناي محصنه، خروج ازدين ( ارتداد) وترک جماعت ."
د- لن يزال المومن في فسحه من دينه . مالم يصب دماحراما."
" همواره مومن ازدين خوددرگشايش است ، تاوقتي که خوني رانريخته باشد. "
ه – " لاترجعوابعدي کفارايصرب بعضکم رقاب بعض . "
" شماپس ازمن ، به کفربرنگرديد، وبعضي ازشماگردن بعضي ديگررانزند.،
و- الزوال الدنيااهون علي الله من قتل مومن بغيرحق ."
" نابودشدن دنيابراي من آسانتروبي اهميت تراست ازاينکه مومني به ناحق کشته شود."
ازتمام آياتي که دراين خصوص نازل شده واحاديث بسياري که ازرسول خداروايت شده مي توان نتيجه گرفت که احترام به جان ومال انسان همواره موردتوجه اسلام بوده وقوانين اسلام براي حفظ حيات انسان وضع شده است .
تعريف قتل عمدي
اکثرفقهاء منجمله مرحوم محقق حلي درموردقتل موجب قصاص چنين گفته اند:
" وهوازهاق النفس المعصومه المکافئه عمدأ وعدوانأ ."
" خارج کردن جان محترم وبرابر، ازتن ، عمدأ وبه ناحق ."
ازهاق نفس يعني خارج کردن نفس ، منظورازمعصومه اين است که تلف کردن آن جايزنباشد. اين کلمه از" عصم " به معناي منع وجلوگيري است .
مکافئه يعني مساوي بودن مقتول وقاتل ، دراسلام ف آزادي وغيره . عدوان به معني حرام ونارواست . شرط ديگري که دربرخي ازتعريف هاديده ميشودآن است که قاتل بدون اجازه قانوني مبادرت به قتل کند.
شهيدثاني مي فرمايد: عمدمحقق ميشودباقصدقتل ازسوي شخص بالغ وعاقل باوسيله اي که غالبأ کشنده باشد. اگرقصدکندباوسيله اي که بندرت کشنده باشدوقتل هم روي دهد. اشبه قصاص است. يعني قتل عمداست .
امام خميني ( ره) نيزقتل عمدراچنين تعريف کرده است :
" وهوازهاق النفس المعصومه عمدامع الشرائط الاتيه "
" وآن بيرون کردن روح معصوم ( محترم ومحفوظ ) ازبدن انسان است عمدأباشرايطي که مي آيد"
عمدمحض به فصدکشتن باآنچه که مي کشد، ولوبه ندرت وبه فصدفعلي که غالبأ به آن کشته ميشود. اگرچه فصدقتل رابه آن ننمايد تحقق پيداميکند. عمدگاهي به مباشرت است وگاهي به تسبيب . صاحب جواهربعدازبيان شرايط قتل مستوجب قصاص مي فرمايد:
يتحقق العمدبقصدالبالغ العاقل الي القتل ، ظلمابماتقتل غالباف بل وبقصده الضرب بمايقتل غالبأ عالمابه وان لم يقصدالقتل لان القصدالي الفعل المزبورکالقصدالي الفعل "
" عمدتحقق پيداميکندباقصدانسان بالغ عاقل به کشتن شخص ، ازروي ظلم وستم ( بناحق ) به وسيله اي که غالبأ کشنده است . وتحقق پيداميکندبقصدزدن باآنچه که غالبأ کشنده است ( بدون قصدقتل ) ازروي آگاهي . اگرچه قصدقتل نداشته باشد، زيراقصدفعل ( باوسيله اي که غالبأکشنده است ) مانندقصدقتــــــــــــــــــــــل ( قصدکشتن ) است ."
واضافه مي نمايد:
" بل يکفي قصدماهوسبييه معلومه عاده وان ادعي الفاعل الجهل به ، اذلوسمعت دعواه بطلت اکثرادماء "
" درتحقق عمدهمين اندازه کفايت ميکندکه سبيبت فعل براي قتل نوعأ معلوم باشد. هرچندقاعل ادعاي جهل به آن راداشته باشد. زيرااگرادعاي وي پذيرفته شود، بيشترخونها هدرميشوند."
ازديدگاه سيدمحمدحسن مرعشي شوشتري قتل عمدعبارت است از:
قتل العمدهوان يقصدالفاعل القتل وايتاعه علي الوجه المقصود، سواء کان ذلک القصداصاليأ اوتبعيأ متعلق بالکلي اوجزئي ، بالمباشره اوبالتسبيب اوبها. "
" قتل عمدآن است که فاعل قصدقتل داشته باشدوقتل رابه همان نحوي که قصدکرده است واقع سازد، خواه آن قصداصلي باشدوياتبعي وبه شي ء کلي ( غيرمعين ) ويابه جزئي ( شخص معين ) تعلق گرفته باشدوبامباشرت باشد. يابه تسبيب وياهردو. "
بنابراين تعريف قتل درمواردزيرعمداست :
1- هنگامي که مرتکب قصدکندشخصي رابکشدوهمان شخص کشته شود.
2- وقتي فاعل قصدکندشخص رابکشد، به خيال آنکه اين شخص الف است اماپس ازقتل معلوم گرددکه آن شخص ب بوده است ، ( اشتباه درشخصيت )
3- وقتي مرتکب قصدکندانساني رابکشد، بدون آنکه غرضش به شخص معيني تعلق گرفته باشدوباعمل وي يک انسان کشته شود.
4- هنگامي که فاعل قصدکندجنايتي رامرتکب شود، هرچندآن جنايت قتل انسان باشد.
5- هنگامي که فاعل قصدکشتن کسي راندارد، اماعملي انجام مي دهدکه عادتأ باقتل ملازمه داردواين عمل نسبت به مقتول ممکن است بصورت فعل باشدياترک فعل . ( قصدتبعي )
بنابراين درقتل عمدقصدقتل معتبراست ، خواه قصدبه شخص معين باشدويابه کشتن انساني بطورکلي ويابه قصدجنايتي .درقصدکلي قصدافرادقهرأ وجودداردوبنابرنياز، اگرکسي بخواهدانساني رابکشد، درصورت تحقق قتل ، قتل عمدي خواهدبود. زيرابه قصدقتل انسان منفک ازقصدقتل افرادآن نيست . هرگاه کسي قصدجنايتي برکسي داشته باشدوبقصدوقوع جنايت تيراندازي کندوبراي وي فرقي نداشته باشدکه زيدکشته شودياعمروياانسان ديگري وياحتي حيواني کشته شود، همه فقهامتفق القولندکه درصورت ارتکاتب قتل ، آن قتل عمدي است .
شيخ طوسي مي فرمايد:
" عمدمحض آن است که کسي ديگري رابه وسيله هرچيزي که باشدبکشد، درصورتي که قصدقتل بدان نموده باشدويافعل وي چنان باشدکه نسبت به مقتول عادتأ منجربه مرگ گردد. "
محقق نيزمي فرمايد:
"ضابط العمدان يکون عامدأ في فعله وقصده "
"معياردرقتل عمدآن است که فاعل ، عمددرفعل وعمددرقصدشخص معين به قتل داشته باشد."
مقصودازعمددرفعل اين است که فعل انجام يافته باآگاهي وازروي اراده واختياربه انجام رسيده باشدومقصودازعمددرقصداين است که بايدمقصودقاتل ازعملي که انجام ميدهد کشتن طرف باشد.
شهيدثاني نيزملاک عمدراقصدفعل وفصدنتيجه عليه شخص معين دانسته است .
شهيدثاني مي فرمايد: قتل درصورتي عمدي خواهدبودکه شخص بالغ قصدکندکه به وسيله اي که غالبأ کشنده است کسي رابکشد. درصورتي که باوسيله اي که بطورنادرکشنده است ، قصدقتل نداشته باشد، قصاص نخواهدبود، اگرچه اتفاقأ موجب مرگ شود، مانندآنکه باچوب نازک باعصاي نازک ضربه اي بزند.امااگرضربات رابطورمکرربرکسي واردکندکه بدن اوبخاطرکمي سن وسال ويابيماري يازمان اوتحمل آنرانداردومنجربه مرگ اوشودقتل اوقتل عمدبشمارميرود.همچنين قتل اوعمدي محسوب ميشودواگراوراکمترازمقداري که تحمل آن رانداردبزندوبه دنبال آن ضربات ، مضروب بيمارشودوبميرد.
بند- 1 مفهوم عمدوقصددرشرع مقدس اسلام
درقرآن مجيددرسه آيه شريفه ازسه سوره مبارکه کلمه تعمدبکاررفته که ثلاثي مزيدازباب تفعل است .
الف-" ليس عليکم جناح فيمااخظاتم به ولکن ماتعمدت قلوبکم ." ( آيه 5 ارسوره مبارکه احزاب )
" نيست برشماگناهي درآنچه خطاکرديدودرآن وليکن آنچه تعمدکنددلهاتان ."
ب- " ومن يقتل مومنأ متعمدا فجزائه جهنم خالدإ فيها، ولعنه ، واعدله عذابأ عظيمأ."
( آيه 95 ازسوره مبارکه نساء)
" هرکس ازعمدمومني رابکشد، کيفراودوزخ است هميشگي ، وخدااورالعنت کرده براي اوکيفري بزرگ آماده کرده است ."
ج- ومن قتله ، متعمدأ."
" وهرکس کشته است اوراازروي عمد."
درهرسه آيه شريفه کلمه تعمدبکاررفته است . تعمدکه ثلاثي مزيدازباب تفعل است ، متضمن عمدوقصداست .
بنابراين مقصودازعمددرفقه اسلامي ، عمددرفعل وعمددرقصداست . عمدداراي دوجزء رواني است يکي قصدانجام فعل وديگري قصدنيت . " وضابط العمدان يکون عامدافي فعله وقصده ."
مقصودازعمددرفعل اين است که فعل انجام يافته باآگاهي وازروي اراده واختياربه انجام رسيده باشد.
ومقصودازعمددرقصداين است که بايدمقصودقاتل ازعملي که انجام مي دهد، کشتن طرف باشد.
مفهوم قصدنيزاين است که انسان براي انجام هرفعلي درذهن خودبه تجزيه وتحليل آن فعل مي پردازدوبعضي خوب وبدوضرروزيان ناشي ازانجام فعل ياترک آن رامي سنجدوپس ازآن نتيجه گيري ميکندوميل به انجام فعل ياترک آن حاصل ميشود. پس ازآن تصميم به ارتکاب فعل ياترک آن مي گيرد. پس ازتصميم . مرحله ديگري آغازميشود، وآن قصدارتکاب است .
انگيزه که علت رواني فعل عمدي است ناشي ازفعل وانفعالات رواني شخص است ومرحله قبل ازتصميم است يعني شخص ابتدابه تجزيه وتحليل امورمي پردازدوسپس دست به انتخاب ميزندوميل به انجام فعل ياترک فعل پيداميکند. پس ازميل ، تصميم مي گيردومصمم وآماده مي شودبراي اينکه فعل راانجام بدهدياترک نمايد. پس ازتصميم گيري قصدميکندکه اين قصدبصورت حرکات وافعال واعمال مادي درخارج تحقق مي يابد.
قصددرحقيقت اوصاف افعال واعمال خارجي است که بطورمجازبه اميال وخواست هاي باطني شخص نسبت داده ميشود.
قتل ازجرائم حق الناس است
جرم قتل عمدي ازجرايم حق الناس است زيراازنظراسلام براثرقتل عمدي ، حق قصاص براي اولياء دم مقتول بوجودمي آيد. که اختصاص به آنها داردومي توانندازحاکم شرع بخواهندکه قاتل مورث آنها قصاص شود. همچنين اين اختياررادارندکه قاتل راعفوياقصاص راتبديل به ديه کنند. گفته شده است که درحق قصاص، حقي نيزبراي خداوندوجودداردکه درآن پاک نمودن جامعه ازجرم قتل است . لذاقصاص حق الناس غالب است چون متضمن دوحق است . هم درآن حق الله است وهم حق الناس وليکن حق الناس برديگري غلبه دارد.زيراقصاص برمماثلت بناشده است .
" وکتبناعليهم فيهاان النفس باالنفس "
بدين ترتيب که دست راست جاني درمقابل دست راست مجني عليه قطع ميشود. واگرجاني دست راست نداشته باشددست چپ اوقطع ميشودواگردست چپ نداشته باشد، پايش قطع ميشودواگرپانداشته باشدبايدديه بدهد.
——————————————————————————–
پي نوشت :
نويسنده : سلوه حميد – وکيل دادگستري
www.vekalat.org
http://www.hvm.ir/print.asp?id=35284
برچسب ها:تبيين جايگاه, جرم, حقوق و فقه, عمدي, قتل