پايش جامعه شناختي مهريه
نويسنده:حسن يوسف زاده،
چكيده:
مهريه در نظام حقوقي خانواده در اسلام، يكي از حقوق مالي زن در جريان ازدواج است. اين نوشتار با تعريف لغوي مهريه، به مفهوم هديه داماد به هنگام عقد به عروس، بيان ميكند كه سنت پرداخت مهريه ضمن چيزي مشابه آن، يك سنت ديرپا و كهن از نظامهاي مختلف حقوقي خانواده در بين تمدن‌هاي پيشين بوده است. از جمله كاركردهاي اجتماعي مهريه، ارضاي نياز فطري، بيمه اجتماعي، احساس امنيت نسبت به آينده و ارزش نمادين ذكر شده است و در ادامه مطرح ميشود كه در عصر كنوني مهريه عليرغم سفارش به سبك گرفتن ميزان آن در حال افزايش است كه پيامدهايي از جمله تغيير در نوع همسرگزيني، كاهش نرخ ازدواج، ايجاد خصومت و دشمني، احتمال سوداگري و موارد ديگر به همراه دارد. در پايان پيشنهاداتي جهت كنترل روند افزايش مهريه در ايران ارائه شده است.
واژگان كليدي:
مهريه، صداق، نحله، ازدواج، زن، خانواده.
مهريه در نظام حقوقي خانواده از جايگاه ويژه‌اي برخوردار است و به عنوان يكي از حقوق مالي زن در جريان ازدواج، تاكنون كمتر مورد توجه منظرهاي غير حقوقي قرار گرفته است. سيرة قولي و عملي ائمه و بزرگان نيز همواره به اين امر تاکيد نموده و سبک بودن ميزان آن را به عنوان يک هديه از طرف مرد توصيه کرده‌اند؛ ولي در گذر زمان اين نوع نگرش متحول شده و مهريه بهطور بي‌رويه افزايش يافته و به يک مسأله اجتماعي تبديل شده است. از اينرو بررسي همه جانبة آن به منظور ريشه‌يابي مسأله و ارائه راهحلهاي ممکن ضروري است.
مهريه در لغت
در کتابهاي فقهي افزون بر واژه مهريه، واژگان ديگري همانند؛ الصَداق، الصِداق، نحله، فريضه، كابين و … بهکار رفته است؛ ولي مهريه رايج‌ترين واژه‌اي است که در روايات و اصطلاحات فقها و ميان مردم کاربرد دارد. در زبان انگليسي از معادل‌هاي
Price, Mahr, Dowry of Bride براي مهريه استفاده ميشود.
در دايرةالمعارف اسلام براي تعريف مهريه آمده است: «مهر از کلمه عبري موهآر
(mohar) و از ريشه سرياني مهرا (mahra) گرفتهشده که بهمعناي هديه عروس است. مهريه معاني متفاوتي دارد: از جمله قيمت خريد، مترادف با صداق به معناي محبت و دوستي و هديهاي که بهطور داوطلبانه از طرف داماد پرداخت ميشود». (The encyclopaedia of Islam, : 78)
مرحوم دهخدا مهريه را به معناي کابين و دست‌پيمان دانسته است (ر.ك: لغت نامه دهخدا، ج 46، ذيل واژه مهريه).
مهريه در اصطلاح
مهريه در اصطلاح عبارت از چيزي است (مال معين يا چيزي که جايگزين مال باشد) كه در زمان عقد نكاح از طرف مرد به زن داده ميشود يا مرد، متعهد به پرداخت آن ميشود. طبق تعريف دايرةالمعارف اسلام، مهريه در شرع اسلامي به معناي هديهاي است که داماد بايد هنگام عقد ازدواج پرداخت آن را به عروس متعهد گردد.
(The encyclopaedia of Islam, :78)
فرهنگ اصطلاحات و مفاهيم اسلامي، مهريه را هديهاي ميداند که مرد هنگام ازدواج به زن پرداخت ميکند. اين عمل بخشي از قرارداد ازدواج مسلمانان است و تحت هيچ شرايطي برگردانده نمي‌شود. (www.usc.edu)
تاريخچه مهريه
تاريخچه مهريه در ايران را نميتوان بهطور كامل مورد مطالعه قرار داد، زيرا منابعي كه از دوران قديم به دست ما رسيده، بسيار محدودند. برخي كتب تاريخي و احياناً سفرنامههاي مردم‌شناساني كه به اين سرزمين سفر كردهاند، بهطور اجمالي چند سطري نيز به موضوع مهريه اختصاص دادهاند. مطالعه نقش زن در قلمرو زندگي خانوادگي در تاريخ نشان ميدهد كه زن، چه بهعنوان دخترِ خانه و چه بهعنوان همسر، همواره نقشي كاملاً منفعل داشته است. در نوع تعاملهاي خانواده، زن، كالايي بود كه جزء دارائي پدر يا شوهر به حساب ميآمد. اين نوع نگاه در تعاملات مختلف از جمله در مورد ازدواج و مهريه نيز وجود داشته است. «در ايران قديم، دختران را به محض رسيدن به سن بلوغ، شوهر مي‌دادند تا از توليد مثل جلوگيري نشده باشد. پدر با شوهر دادن دختر خود، کليه حقوق دختر و وظايفي را که در مقابل او داشت به شوهر انتقال ميداد و در قبال اين انتقال، مبلغي پول يا مال غير نقدي به صورت مهريه (هديه) دريافت مي‌کرد». (باباخاني، 1377: ص11)
نکته جالب توجه اين است که به نظر برخي از نويسندگان، پيش از اسلام سابقه‌اي از مهريه در ايران نبوده است. دکتر منوچهر محسني مينويسد: «مهريه از مهمترين و ديرينهترين سنتهاي ازدواج در ايران است كه پيش از اسلام در ايران جاي پايي ندارد؛ ولي پس از اسلام، پذيرفته شده و به شدت در فرهنگ ايران رايج شده است.» (محسني، 1379: ص 95) اما مرور اجمالي کتابهاي تاريخي خلاف نظر وي را ثابت ميكند. «طبق برخي روايات، سنت اعطاي مهر عمري به بلنداي اصل پيوند زناشويي در ميان بشر دارد و هيچگاه عقد نکاح از آن خالي نبوده است.» (شرف‌الدين، 1380: ص244) البته آنچه تحت همين نام يا نام‌هاي مشابه آن در تمدن‌ها و اديان پيشين رواج داشته با آنچه در اسلام مطرح شده، تفاوتهاي روشني دارد.
«در بسياري ازفرهنگها پيوند ازدواج، سيستمي از مبادله اموال و کالاها را نيز به همراه دارد. مهريه که بيشتر درفرهنگهاي شرقي مانند چين، ژاپن، جوامع اسلامي و بسياري از ملل آفريقا رواج دارد، مبلغي است که داماد در هنگام ازدواج به عروس يا خانواده‌اش مي‌پردازد يا به عهده ميگيرد که در زمان ديگري بپردازد. در دوران باستان در برخي جوامع، رسم پرداخت مهريه بهصورت کار و خدمت داماد براي خانواده عروس در طي يک مدت معين اعمال ميشد.» (بستان، 1383: ص51)
شهيد مطهري در سير تحولي مهريه به پنج مرحله اشاره ميکند:(2)
1ـ مرحله مادرشاهي: مرحله‌اي از تاريخ که جوانان ناچار بودند همسر خويش را از غير همخون خود برگزينند. آنان به نقش خود در توليد فرزند واقف نبودند؛ بنابراين با اينکه شباهت فرزندان را با خود احساس مي‌کردند، ولي در عين حال آنان را فرزندان همسر مي‌شناختند. از اينرو اين دوره را دوره مادرشاهي مي‌نامند.
2ـ دوره پدر شاهي: مرحله‌اي است که مرد به نقش خويش در توليد فرزند آگاه گشته و سعي کرده رياست خانواده را به عهده بگيرد. در اين دوره مردان از قبايل ديگر زن مي‌گرفتند و چون ميان قبايل حالت جنگ وجود داشت، همسر خود را از آن قبيله مورد نظر مي‌ربودند.
3ـ در مرحله سوم زماني که صلح جاي جنگ را گرفته و ديگر رسم ربودن همسر از ميان رفته بود و مرد مجبور بود براي انتخاب همسر مدتي را براي پدر زنش کار کند تا موفق به انتخاب همسر گردد.
4ـ در مرحله‌اي مرد به اين نتيجه رسيد که به جاي کار کردن براي پدر زن آينده خويش، بهتر است هديهاي در قالب پيشکش به وي تقديم کند و بدين ترتيب «مهريه» پيدا شد. در اين دورهها نگاه اجتماع به زن نگاه اقتصادي بوده است که نيازهاي جنسي مرد را نيز تأمين مي‌کرد، بنابراين محصول کار وي متعلق به ديگري، يعني پدر و برادر بود.
5ـ مرحله پنجمي نيز وجود دارد که مربوط به دوره بعد از ظهور اسلام است که البته جامعهشناسان به آن اشاره نمي‌کنند. در اين مرحله هديه يا مهريهاي که مرد پرداخت ميکند، متعلق به خود زن است و به جز او هيچ کس حقي در آن ندارد. (مطهري ، 1357: ص196)
ويژگي نظام حقوقي اسلام در مقايسه با ديگر نظامهاي حقوقي آن است که ضمن پذيرش رسم مهريه، عروس را مالک بي‌قيد و شرط مبلغ مذکور ميداند و براي خانواده عروس سهمي در مهريه قائل نيست. (بستان، 1383: ص51)
چارچوب نظري
با مرور نظريههاي جامعهشناسي و بررسي اجمالي آنها به منظور استفاده در تبيين مهريه در ايـران، نظريههاي كاركردگرايي و مبادله (يا به اصطلاح ترنر، نظريه فايدهگرا) براي تبيين موضوع از قابليت بيشتري برخوردار بودند. در تبيين مهريه دو نظريه مطرح مي‌باشد، از اينرو توضيحي كوتاه درباره هر كدام از اين دو نظريه به عنوان مقدمه ضروري مينمايد.
نظريه کارکردگرايي
طبق نظريه كاركردگرايي، هر فرهنگ، مجموعة بههم پيوسته، يگانه و نسبتاً منسجمي است که بايد آن را به عنوان يک کل ملاحظه و تبيين کرد؛ از اينرو جدا کردن يک عنصر يا ويژگي فرهنگي [همچون مهريه] يا يک نهاد از بستر و زمينة اصلي آن، مانع از تبيين واقع‌بينانة آن خواهد بود؛ زيرا عناصر و ويژگيهاي فرهنگي در صورتي که خارج از موقعيت و جايگاه ساختاري‌شان در مجموعه مربوط و به‌گونه‌اي مستقل از ارتباط با ساير عناصر فرهنگي ملاحظه شوند، پديده‌هايي بي‌معنا وغير قابل تفسير خواهند بود. نظريهپردازان كاركردگرا از خاستگاه پديدههاي اجتماعي و نيز پيامدها و كاركردهاي آن پديده بحث ميكنند. بهعبارت ديگر نه فقط به فلسفه وجودي پديدهها، بلكه به نتايج خواسته يا ناخواستة آنها نيز توجه ميكنند كه نكتة بسيار مهمي است. به تعبير كوزر: «دورکيم ميان پيامدهاي کارکردي و انگيزش‌هاي فردي، آشکارا تمايز قائل ميشود. در تبيين واقعيت اجتماعي، نشان دادن علت آن کافي نيست، بلکه ما بايد در بيشتر موارد، کارکرد آن واقعيت را در تثبيت سازمان اجتماعي نيز نشان دهيم.» (کوزر، 1380: ص2002). با بهره‌گيري از اين نظريه ميتوان جايگاه مهريه را در ارتباط با ساير عناصر موجود در نهاد خانواده به عنوان يکي از نيازهاي محوري در نظام اجتماعي موجود دريافت؛ اينكه چگونه به وجود آمده و چه كاركردهايي دارد.
نظريه مبادله
در ديد نظريهپردازان مبادله (فايدهگرا)، انسانها موجوداتي هستند که هدف و مقصود دارند. آنها هزينه‌هاي هر يک از جايگزينهاي گوناگون را براي محقق‌ساختن اهداف مذکور محاسبه مي‌کنند… ما موجوداتي هستيم که تلاش مي‌کنيم تا در يک وضعيت، از يک سو منفعتي را جلب کرده و از سوي ديگر، هزينه‌ها را کاهش دهيم … . براي نظريهپردازان مبادله، در نهايت همه روابط اجتماعي عبارتند از مبادلاتي که صورت ميگيرد بين عاملاني که براي گرفتن منافع از يکديگر هزينه‌هايي را متحمل شده و نسبت هزينه و سود را محاسبه مي‌کنند. (ترنر، 1378: ص 55)
فلسفه وجوب مهريه
الف) وجوب مهريه در روايات
روايات متعددي در اينباره از ائمه معصومين عليه السلام وارد شده است كه به ذكر نمونهاي بسنده ميشود.
عن الصادق عليه السلام قال: انما صار الصداق علي الرجل دون المرأه و ان کان فعلهما واحداً وان الرجل اذا قضي حاجته منها قام عنها و لم نتتظر فراغها فصار الصداق عليه دونها لذلک؛ امام صادق عليه السلام در بيان فلسفه وجوب مهريه فرمود: همانا صداق بر مرد واجب شده است نه زن، با اين که کار ايشان (استمتاع) يکي است؛ زيرا هنگامي که نياز مرد برآورده شد، از کنار زن بر مي‌خيزد و منتظر ارضاي زن نمي‌ماند. به همين جهت صداق بر مرد واجب است نه زن. (حر عاملي، ج 15، ابواب المهور، باب 11، ح10)
ب) ديدگاه برخي انديشمندان مسلمان
ـ مهريه در مقابل استمتاع
مرحوم طبرسي در مجمع البيان مينويسد: «خداوند استمتاع را ميان زن و مرد مشترك قرار داد و سپس در مقابل استمتاع، مهريه را بر مرد واجب كرد. بر اين اساس مهريه صرفاً يك عطيه الهي است. (طبرسي، ج1، ص12)
ـ مهريه در مقابل بضع
علامه طباطبائي (ره) مهريه را چيزي شبيه عوض براي بضع ميداند، آن‌گونه كه در معامله عوض در مقابل معوض قرار ميگيرد. خواستگار در ازدواج طبق رسم مردم، مرد است، همان‌طور كه خريدار به همراه عوض براي خريدن كالا به فروشنده مراجعه ميكند.
ـ مهريه پاسخي به نياز فطري
بـه نظر شـهيد مطهري(ره) مهريه پاسخي بـه نيـاز فطري زن و مرد اسـت: «اين كه گفته‌اند مرد چيزي را به عنوان صداق قرار دهد، بر اساس همين اصل و ناموس است؛ يعني زن بايد در مقامي خودش را معرفي كند كه بگويد اين تو [مرد] هستي كه به من نياز داري و نه من به تو و جنس مرد بايد در شكلي ظاهر شود كه اوست كه بايد چيزي به زن نثار كند تا زن در مقابل او آري بگويد. مرد بايد به او هديه ببخشد… تعبير ديگر قرآن صداق است؛ صداق يعني چيزي به علامت اين كه علاقه من به شما علاقه راستين است.
ـ مهريه مکمل سهم الارث
بر اساس قواعد فطري، سهم دختران از ارث والدين نصف سهم پسران است. برخي در تفسير و توجيه آن، به مسأله مهريه به عنوان مکمل سهم الارث دختران استناد کرده‌اند. شهيد مطهري ميزان سهم الارث زن را معلول وضع خاصي ميداند که زن از لحاظ مهريه، نفقه و غير آن دارد. وجوب پرداخت مهريه و نفقه زن از سوي مرد، موجب تحميل هزينه زندگي زن بر مرد ميشود و بنابراين از هزينه زندگي زن کاسته مي‌گردد؛ ولي در اين صورت اين سؤال بي‌پاسخ مي‌ماند که وجود سيره و نيز توصيههاي مؤکد مبني بر سبک گرفتن مهريه و تنزل آن تا حد آموزش چند سوره از قرآن چگونه ميتواند تکميل‌کننده سهم‌الارث باشد. چه لزومي بر رعايت مهرالسنه وجود دارد؟ (شرف الدين،1380: ص236)
ـ مهريه وثيقه‌اي در مقابل طلاق
برخي مهريه را وثيقه‌اي در مقابل حق طلاق مرد يا ابزاري اقتصادي جهت کنترل تمايلات نوجويانه مرد در گزينش همسر تلقي مي‌کنند. با وجود اينکه عقد نکاح با رضايت طرفين منعقد ميشود، فسخ و انحلال آن ميتواند يک طرفه، يعني به صورت ايقاعي صورت گيرد. از اين رو عقد نکاح همواره در معرض تزلزل و فروپاشي خواهد بود و اين الگوي تعامل حقوقي در قالب محوريت اراده بلامنازع مرد تجلي ميکند که خود موجب آثار رواني و اجتماعي، به‌ويژه براي زنان ميشود. احساس نگراني زن از آينده موجب شده است تا زنان از مهريه به عنوان عاملي در راستاي تعديل حقوقي مذکور و کاهش ميزان آسيب‌پذيري خويش استفاده کرده و در صورت نياز از اين عامل، همانند اهرمي در کنترل زياده‌خواهي‌هاي مرد و احيانا زورگويي‌هاي وي بهره جويد. بديهي است که التزام مرد به پرداخت مهريه، تاحدودي قدرت عمل و اختيار وي را محدود مي‌سازد و البته مهريههاي سنگين اين امکان را به زن ميدهد که برخي از مطالبات خويش را بر مرد تحميل کند و در روابط خانوادگي از موضع کاملا انفعالي برخورد نکند.
آثار و کارکردهاي اجتماعي مهريه
دورکيم ميان پيامدهاي کارکردي و انگيزش‌هاي فردي، آشکارا تمايز قائل ميشود. در تبيين واقعيت اجتماعي، نشان دادن علت آن کافي نيست، بلکه ما بايد در بيشتر موارد، کارکرد آن واقعيت را در تثبيت سازمان اجتماعي نشان دهيم. (کوزر، 1380: ص2002) ممكن است افرادي با انگيزههايي مشخص اقدام به كارهايي خاص كنند؛ ولي پيامد رفتار آنهـا مورد تأييدشان نباشد. بنابراين بايد ميـان كاركردهاي افزايش مهريه و دلايل افزايش آن تمايز قائل شده و هر كدام را به طور جداگانه بررسي نمود. در مواردي كاركرد مهريه همان است كه افراد در پي آن هستند؛ ولي مواردي نيز وجود دارد كه افزايش مهريه پيامدهايي داشته است كه براي هيچكس مشخص نيست. رابرت مرتن اين نوع كاركردها را كاركردهاي پنهان نام نهاده است. كاركردهاي پنهان بر نتايج نامرئي و آثار غير منتظره و غير قابل رؤيت عادات و رسوم اجتماعي دلالت دارند. وجود كاركردي پنهان حاكي از اين است كه دگرگوني و انسجام اجتماعي حداقل تا حدودي غير قابل كنترل و طرحريزي است و تشخيص آن ساده نيست؛ زيرا هركجا كاركردي نامرئي وجود داشته باشد، ميتواند آثار و نتايج شناخته شده را دگرگون كند و آثار ديگري بهجز آثار مورد نظر به بار آورد. (توسلي، 1376: صص223-222)
ـ ارضاي نياز فطري
مهريه به عنوان يک سنت اجتماعي در پاسخ به نياز فطري زن در راستاي حفظ عزت و احترام وي، نقش مهمي در تعديل روابط ميان زن و مرد ايفا ميکند. از آنجا که قدرت کنترل زن بر غرائز خود بيشتر از مردان است، لذا عزت و احترام خود را در اين مي‌بيند که از اين فرصت استفاده کرده، با دوري از دسترسي مرد، خود را به يک موجود گرانبها و با ارزش تبديل کند و بدين وسيله مردان را به گونه‌هاي مختلف از جمله خواستگاري، به سوي خود بکشاند و نمي‌خواهد خود را به صورت رايگان در اختيار مرد قرار دهد، بدين سبب مرد را مجبور ميکند براي دسترسي به آن هديهاي را به عنوان مهريه به وي تقديم کند.
ـ مهريه به عنوان بيمه اجتماعي
عدهاي مهريه را به عنوان وسيله‌اي ميدانند که در صورت وقوع طلاق ميتواند مدت زماني مشکلات ناشي از طلاق را جبران کند. زنان در جامعه ما بيش از مردان از طلاق متضرر ميشوند؛ زيرا آنها در مقايسه با مردان بسيار کم امکان ازدواج مجدد دارند و معمولاً از منابع مالي يا شغلي سود‌آور برخوردار نيستند و از طرف ديگر زنان داراي هيچ گونه بيمه اجتماعي نمي‌باشند. در اين شرايط، وصول مهريه، به‌خصوص اگر مبلغ قابل‌توجهي باشد، تا حدودي ميتواند از مشکلات بعد از طلاق بکاهد. تمايل زياد برخي از خانوادهها به مهريه زياد ممکن است به همين علت باشد.
ـ ايجاد احساس امنيت نسبت به آينده
برخي از جامعهشناسان مهريه را يک وسيله تضميني ميدانند که در عين حال که هيچ ضمانت اجرايي ندارد؛ ولي يک احساس امنيت در فرد به وجود مي‌آورد. همچنين به سبب احتمال طلاق و عدم حمايت جامعه از طريق قانون يا ايجاد امكانات كسب درآمد براي زن مطلقه، دختر و خانواده او به راهحلهاي فردي كشيده ميشوند؛ از اينرو زني كه ازدواج ميكند، تنها از طريق مهريه بالا ميتواند از وقوع طلاق جلوگيري كرده يا زندگي پس از طلاق را براي مدتي تأمين كند. (اعزازي، 1376: ص103)
ـ مهريه بهعنوان يك ارزش نمادين
مناسبترين وجه از ميان وجوه متعدد تبيين مهريه در الگوي اسلامي تعبير هديه و پيشكش است. تأمل در مفاهيم و مصطلحات آن نظير نحله، صداق، عطيه و كابين بر بلاعوض بودن آن دلالت صريح دارد، كيفيت تشريع و وصف آن در آيات و روايات، توصيههاي اخلاقي مؤكد به سبك گرفتن آن و استقرار بناي شرع بر تسامح در محاسبه ارزش مادي و اقتصادي آن از طريق معرفي برخي معادلههاي معنوي، سفارش به بحشش رضامندانه آن از سوي زن به عنوان راهي جهت تحكيم هرچه بيشتر بنيان خانواده، موقعيت حقوقي آن، همچون اهمال در تعيين مقدار و ارجاع آن به تراضي طرفين، اختصاص دادن مالكيت آن به زن به رغم تأمين نيازهاي اوليه و ثانويه او از طريق الزام مرد به پرداخت نفقه، استقرار آن به مجرد عقد زناشويي، عدم ركنيّت آن در عقد (برخلاف عوض در معامله)، عدم جريان برخي احكام و قواعد رايج در باب معاملات، مانند غرر و غبن و … بر آن، احساس تعلق و نياز مشترك زوجين به برقراري اين پيوند و بهره‌گيري نسبتاً مساوي آنها از آثار و پيامدهاي معنوي آن (و در نتيجه عدم وجود معادل مناسبي براي مهريه در جانب زن)، تحليل موقعيت مرد در جريان زناشويي و مسأله خواستگاري و تقاضامندي وي و … هديه بودن اين حق مالي را تأييد ميكنند.
نكته مهم آنكه هديه بودن مهريه و برخورداري از ارزش نمادين آن (يا به اصطلاح، داشتن خصيصه فرا اقتصادي و غير انتفاعي) به عنوان اصل مهم، با انتظار تحقق آثار و پيامدهاي رواني و اجتماعي مورد نظر عرف (در صورتي كه ارزش مادي قابل توجهي داشته باشد)، همچون ارتقاي حيثيت و اعتبار اجتماعي زن، بالابردن تشريفات ازدواج و ايجاد محدوديت در مسير شكلگيري ازدواج مجدد، تثبيت خانواده و مهار طلاق، بالابردن ضريب اطمينان خاطر زن درمقابل حوادث تهديدكنندة غيرقابل پيشبيني، ايجاد امكان براي ورود زن به ساير عرصه‌هاي فعاليت اجتماعي، بالابردن تمايل خانواده زن به تأمين جهاز، جبران سهم الارث زن و تأمين نيازها و احتياجات زن در صورت وقوع طلاق منافاتي ندارد؛ لذا هديه بودن مهريه تعيين مقدار آن از سوي شرع و عرف، محوريت ويژگيهاي شخصي و شأن و موقعيت اجتماعي زن و نيز تمكن اقتصادي مرد در تعيين آن، در مقياس ارزشسنجي مادي و اقتصادي با سبك بودن و سنگين بودن آن سازگار است. بهعبارت ديگر، ميان هديه بودن با سبك گرفتن يا بيتوجهي كامل به ارزش مادي آن هيچ نوع ملازمه منطقي وجود ندارد و نبايد رويه اكثر عرف را به تخلف از منطق دين متهم كرد. (شرف الدين، 1380: ص305)
علل افزايش ميزان مهريه در عصر حاضر
بررسيها نشان ميدهد كه افزايش نامعقول مهريه پديدة نسبتاً جديدي است. مقالات و بحث و گفتگوها در خصوص افزايش مهريه سابقة طولاني ندارد. از اين رو بايد عوامل افزايش مهريه و تبديل آن به يك مسأله اجتماعي در ايران را در سالهاي اخير جستجو كرد. «نتيجه بررسي سمينار بين المللي مطالعات خانواده در مورد سنگيني مهريه(3) و انحراف آن از مسير طبيعي نشان ميدهد كه ازدواج با مهريه سنگين، اكنون بيش از پيش افزايش يافته است. بين سالهاي 1337 تا 1345 تقريباً سه برابر شده است و برعكس ميزان ازدواجها با مهريههاي پايين به همان نسبت پايين آمده است. اين مطلب نشان ميدهد كه از سالهاي 1330 به بعد مهريهها شروع به افزايش كرده است و لذا سابقه‌اي 50 ساله دارد كه برخي از علل اين افراط و تفريط عبارتند از:
ـ برخي از دختران و وابستگان آنها مهريه سنگين را موجب فخر فروشي و مباهات و بزرگي ميدانند و به خصوص پدران و مادران آنها براي تعيين مهريه سنگين در مقابل داماد و خانوادة او پافشاري ميكنند.
ـ مسأله چشم هم چشمي يكي ديگر از دلايل افزايش مهريه است.
ـ بررسي آمارهاي ازدواجها نشان ميدهد كه سطح تحصيلات زن و شوهر در ميزان مهريه نقش مهمي دارد. به ندرت اتفاق مي‌افتد كه زنان بي سواد مهريهاي در ازدواج خود تعيين نكنند و در ميان اين طبقه، ميزان مهريه بسيار كم است مطابق تحقيقي كه در سال 1348 انجام شده است هشتاد درصد ازدواج‌هاي زنان بي‌سواد از پنج هزار ريال تجاوز نميكند و به طور مستقيم رابطه‌اي بين سواد زن و مبلغ مهريه وجود دارد و اما مهريه زنان تحصيل كرده از پانصد هزار ريال غالباً تجاوز ميكند و گاهي به يك ميليون ريال ميرسد.
ـ بعضي از خانوادهها زيادي مهريه را به عنوان بالاترين حربه براي محدود كردن اختيارات مرد بهكار ميبرند.» (حقاني، 1348: ص25)
بهطور كلي ميتوان عوامل افزايش مهريه در عصر حاضر را در چند مورد ميتوان خلاصه كرد:
ـ نسيه بودن مهريه
عليرغم ضعف توان اقتصادي و تمکن مالي مردان در پرداخت مهريه، لكن به جهت تلقي نادرست مردان از فلسفه وجودي و وضعيت حقوقي مهريه و تسامح اكثر زنان در مطالبه و اخذ آن، همچنان ميزان مهريه بهطور بي‌رويه افزايش مي‌يابد، اکثريت جامعه معتقدند که «مهريه را چه كسي داده و چه كسي گرفته است؟» به همين دليل اين حق مالي را هيچ مي‌انگارند و جز در موارد استثنا و اضطرار همچون طلاق بدان توسل نمي‌جويند. اگر آن‌گونه که ماهيت حقوقي مهر اقتضا دارد، در عرف معمول مي‌گرديد و مردان نسبت به پرداخت آن بدون هرگونه احتمال بخشش، خود را متعهد مي‌دانستند، در پذيرش ميزان زياد مهريه، آن چنان رغبت نشان نمي‌دادند.
برخي محققان، زيادي مهريه را تمهيدي براي استحکام بنيان خانواده و ارتقاي محبوبيت زن در نزد مرد ميدانند. قطع‌نظر از درستي يا نادرستي، مطالعات نشان مي‌دهند که مهريههاي سنگين بزرگ‌ترين مانع رهايي از تنگناهاي زندگي ناموفق است و موجب يأس از امکان رهايي و اتخاذ سياست سوختن و ساختن ميشود.
ـ غلبه روحيات اقتصادي و نگرشهاي مادي
يکي از علل افزايش مهريه، وقوع تغييراتي در نظام باورها، نگرشها، رفتارها، انتظارات و ترجيحات اکثر افراد جامعه است که به تبع ناشي از تغييرات کلي در نظام اجتماعي و ارزش‌ها و هنجارهاي حاکم بر جامعه مي‌باشد.
به مقتضاي اين تبيين، اشتغالات برون خانگي زنان و امکان ايفاي نقش‌هاي متنوع در عرصه‌هاي اجتماعي و دريافت پاداش‌هاي مناسب، آنان را بيش از پيش به ارزش استعدادها، کارايي‌ها و نقش ايشان متوجه نموده است. اين خودآگاهي، زنان را همانند مردان، سوداگر و محاسباتي مينمايد. بنابراين آنچه زن و وابستگان او را به مطالبه مهريه زياد بر مي‌انگيزد،عدم تفاوت روشن ميان دو محيط کار و خانه است.
برخي از طرفداران حقوق زن معتقدند ميتوان از مهريههاي سنگين در راستاي توسل به ثروت و سرمايهگذاري استفاده جست، چرا كه راههاي دسترسي به ثروت براي مردان و زنان متفاوت است و درخواست مهريه زياد يكي از اين راههاي استقلال اقتصادي زنان است. اساس ديدگاههايي از اين قبيل، رقابت با مردان در دستيابي به منابع مادي است، چنانچه زنان از اين شيوه نيز نتوانند خواستهاي خود را برآورده كنند، به شيوههاي ديگر متوسل ميشوند. الگوبرداري از غرب و در نتيجه تقليد از سبك زندگي آنها منشأ چنين نگرشهايي گرديده است.
از سوي ديگر به وجود آمدن امكان تحرك اجتماعي و ايجاد فرصتهاي جديد براي زنان، استقلال نسبي اقتصادي را براي برخي از زنان فراهم نموده است. «كما اينكه درجوامع نيمه‌باز که تاحدي تحرک اجتماعي امکان دارد، با وقوع تحولات و اصلاحات اجتماعي، سياسي و اقتصادي، جابجايي پايگاهي فراهم گرديد و زنان نيز توانستند به موقعيت‌هاي شغلي ديگري دست يازند و به لحاظ مالي به استقلال برسند. اشتغال بيرون از خانه و امکان ايفاي نقش‌هاي متعدد در عرصه اجتماعي و دريافت پاداش‌هاي متناسب، پيامدهاي اجتماعي و رواني براي زنان به وجود آورد و آنان بيش از هميشه به توانمندي‌ها، خلاقيت‌ها و امکان ايفاي مسؤليت‌ها توسط خويش پي بردند.» (شيخي، 1380: صص 120-115)
به تدريج با گذشت زمان كارهاي بيرون از خانه و داشتن شغل اجتماعي، (نه به عنوان وسيله كسب درآمد و امرار معاش) ارزش ظاهري پيدا كرد و خانهداري و ايفاي نقش همسري در نزد زنان ارزش سابق خود را از دست داد. از طرف ديگر عدهاي از زنان به دليل برخورداري از استقلال نسبي اقتصادي توانستند در هنگام تنش در خانواده، ترك خانه را بر تحمل مشكلات آن ترجيح دهند، به تدريج اين ذهنيت به وجود آمد كه استقلال مالي زنان در مواقعي ميتواند كارساز باشد. بدين جهت در صورت عدم اشتغال و استقلال اقتصادي، افزايش مهريه سهل الوصولترين شيوه است.
به عبارت ديگر در صورتي كه طلاق از حد قابل معمول افزايش يابد، احساس نگراني در خانوادهها نسبت به آينده به وجود ميآيد و با خود مي‌انديشند كه در صورت وقوع طلاق گزينه‌هاي پيش رو جهت تأمين زندگي شامل ازدواج مجدد، اشتغال، سرمايه گذاري به واسطه دريافت مهريه و برگشت مجدد به خانه پدري است. از آنجا كه ازدواج مجدد به دليل فشارهاي اجتماعي موجود در جامعه و اشتغال به دليل مشكلات ديگر به ويژه براي بانوان دور از دسترس است، برخي از خانوادهها تنها راه ممكن را توسل به افزايش مهريه ميدانند.
ـ عدم استيفاي حقوق کامل زن
در اين نظريه بيان ميشود كه زيادي مهريه محصول غير مستقيم متروک ماندن ساير الزامات حقوقي زنان است. از جمله حق اساسي و فراموش شده‌ي دريافت اجرت خدمات و فعاليت‌هايي است که زن به طور طبيعي يا بر اساس انتظارات نهادي شده و سيرة مستمر عرف، ملزم به انجام آن شده است. اگر عرف در پرداخت اجرت خدمات خانگي تسامح نمي‌کرد و زن با اميد به دريافت پاداش مناسب در انجام خدمات، نگراني‌هاي خود را نسبت به آينده از بين مي‌برد، ميزان مهريه هرگز افزوده نمي‌شد.
ـ مهار طلاق و کنترل نوجويي‌هاي مرد
از عناويني مانند عدم اطمينان خاطر نسبت به آينده، ترس از وقوع مسائل غيرقابل پيشبيني، کنترل هواخواهي و مهار تمايلات تنوع جويانه مرد ميتوان دريافت که اعتقاد به افزايش مهريه، ريشه در ارتقاي ضريب استحکام بنيان خانواده و کاهش وقوع طلاق و پيامدهاي بد آن دارد. از نظر اين ديدگاه، استواري خانواده در گذشته معلول تعهدات اخلاقي طرفين، قبح طلاق، شدت کنترل اجتماعي، انتظارات محدود و … بود، به همين دليل هم مهريه و ساير الزامات حقوقي نقش چنداني نداشت؛ ولي در جامعه امروز به سبب تغييرات اجتماعي عرف براي تثبيت اين کانون به مقولاتي همچون افزايش مهريه توسل جسته است. مردان مسلمان ايراني طبق قانون و شرع مي‌توانند بيش از يک همسر داشته باشند و گاهي ترس از مطالبه مهريه توسط زن اول باعث ميشود مرد از ازدواج مجدد پرهيز کند.
برخي نيز معتقدند كه حق طلاق به دست مرد موجب ميشود كه زن مهريه بيشتري بخواهد و با اين حربه از احساس ناامني در زندگي زناشويي بکاهد.
از نظر برخي ديگر، شيوع بي بند و باري نزد غربزدگان و بي اعتنايي آنها نسبت به تعهدات زندگي زناشويي، سبب گرديده تا بعضي از خانواده‌هاي ايراني، به انگيزه تثبيت آتيه دخترشان، مهريههاي سنگيني پيشنهاد كنند.
تدابير دين اسلام براي مهار طلاق
دين اسلام از طريق معرفي پيوند زناشويي به عنوان پيوندي مقدس، ترسيم حقوق و وظايف زوجين بر اساس تقسيم کار طبيعي و الزام طرفين به رعايت آن، القاي تعاليم اعتقادي و اخلاقي به عنوان مهمترين پشتوانه در رعايت اقتضائات اين پيوند، توصيه کافي به اعمال دقت در انتخاب همسر از جمله هم‌کفو بودن، توصيههاي متقابل به رعايت احترام متقابل، توصيه به تشکيل محکمه خانوادگي و بهره‌گيري از نفوذ و اعتبار نزديکان در هنگام بروز اختلاف، ابراز کراهت و تنفر از طلاق، بطلان طلاق درايام عادات و استفاده از اين فرصت جهت تاخير طلاق، صلاحيت طلاق دهنده از حيث بلوغ و عقل و حضور دو شاهد عادل تلاش كرده است تا مانع وقوع طلاق شود. قراردادن ايام عده و عدم انقطاع کامل به مجرد طلاق، الزام به پرداخت مهريه مطلقه يا متاع در خور شأن، مجاز شمردن طلاق تا دو مرتبه و مجازات رواني آن به وسيله محلل در مرتبه سوم، فرصت ديگري جهت تجديد نظر در بهره‌گيري از حق طلاق در اختيار مرد مي‌نهد. (اقتباس از شرف الدين، 1380: صص249-247) اسلام در عين آنكه زنان را به حقوق انسانيشان آشنا كرد و به آنها شخصيت و حريت و استقلال داد، هرگز آنها را به تمرد و عصيان و طغيان و بدبيني نسبت به جنس مرد وادار نكرد. (مطهري، 1357: ص 217)
ـ ارتقاي منزلت اجتماعي زن
برخي از حقوقدانان اسلامي خواستگاري مرد از زن و فروتني مرد را به رغم گردن‌فرازي طبيعي او، نشانه احترام به منزلت زن و استحکام خانواده ميدانند و تمايل وي به پرداخت مهريه قابل توجه را نشانه‌اي از علاقه‌مندي او و تأکيد بر برتري منزلت زن ميدانند. به ويژه امکان دريافت مهريه زياد براي زناني که داراي کمالات و ساير امتيازات اجتماعي نيستند، زمينه مناسبي براي تفاخر و ارضاي برخي تمايلات است. وجود اين کارکرد رواني- اجتماعي، محرک خوبي براي برافروختن اين اشتها است.
اين نظريه به مهرالمثل استناد کرده است. همان‌طور که در آن ويژگي‌هايي از قبيل سن، زيبايي، بکارت، موقعيت خانوادگي، منزلت اجتماعي، ايمان و اوصاف پسنديده معتبر هستند، در مهريه هم ميتواند بسته به ميزان شدت و ضعف اين ويژگي‌ها تفاوت يابد، اما ميتوان گفت که ميزان ثروت‌مندي اقتصادي مرد، نقدي يا تعهدي بودن مهريه، کمبود يا وفور ثروت در جامعه، نحوه مواجهه با اين پديده و … ميزان مقبوليت اين نظريه را کاهش ميدهد. (شرف الدين، 1380: ص249)
ـ بالا رفتن هزينه‌ها و تشريفات ازدواج
افزايش مهريه، طبق برخي تحليل‌ها پيامد افزايش روزافزون هزينه‌ها و تشريفات متنوع و پرخرج ازدواج همچون تهيه جهيزيه كامل به وسيله خانواده دختر را در پي دارد. رسم نسبتاً رايج در عرف جامعه ايران اين است که خانوادة دختر معمولاً تهيه برخي هزينه‌ها به ويژه جهاز يا دست‌کم اقلام ضروري را بر خود لازم ميداند. شدت التزام به اين سنت در برخي مناطق تاحدي است که خانواده‌هاي فقير، صرفا به انگيزه حفظ آبرو يا رهايي از احساس شرمندگي در مقابل فرزند خود مجبور به تأمين آن شوند. اين مسأله بالطبع با توجه به رويه فزاينده آن، ميتواند چرخ عادي زندگي اقشار ضعيف را مختل سازد. از اين رو نظام اجتماعي موجود، مهريه را به عنوان سنتي ملي- مذهبي، مستمسک مناسبي براي جبران بخشي از هزينه‌ها تشخيص ميدهد؛ زيرا مهريه تنها مجرايي است که خانواده دختر ميتواند اقتدار و کمال و عزت خود را نشان دهد.
ـ شيوع ازدواج‌هاي برون فاميلي
در نظامهاي اجتماعي سنتي، ازدواجها معمولاً به سبب بسته بودن نظام اجتماعي، رعايت آداب و سنن، تمايلات قومي و نژادي و … درون‌گروهي بوده است. هم‌گرايي و تعلقات درون‌گروهي، الگوهاي رايجي داشته است که همه طبق آن عمل مي‌کردند؛ ولي تغييرات اجتماعي نظير شهرنشيني، مهاجرت، تضعيف تعلق به آداب و سنن و تعصبات قومي و نژادي و… الگوي زناشويي را تغيير داد، به طوري که افراد به ازدواج‌هاي برون‌گروهي متمايل شدند. ازدواج در عرف سنتي در درجه اول بر تعلقات عاطفي و در درجه بعد بر جنبه‌هاي کارکردي و نتايج جانبي استوار بود. مهريه نيز از پرتو تعلقات عاطفي و انتظارات قومي تعيين ميشد. از سوي ديگر عواملي که امروزه در توجيه بالا بودن مهريه مورد استناد است، در عرف سنتي، وجود نداشت و به دليل غلبه روح سازگاري، قبح طلاق، روان‌شناسي خاص زن و… ميزان مهريه از نوسان کمتري برخوردار بود؛ اما رواج ازدواج‌هاي برون فاميلي به سبب ضعف آگاهي از خواستگار، ضعف اعتماد، بيمناکي نسبت به آينده، آسيب‌پذيري خانواده و از ميان رفتن قبح سنتي طلاق و… پيوند زناشويي و همه عناصر آن از جمله مهريه را تغيير داده است.
ـ کمال يابي زن
برخي معتقدند مهريه زياد ناشي از دستيابي به مجموعه‌اي از کمالات و ويژگيهاي ارزشمند در تحرک اجتماعي است. رشد کمّي و کيفي تحصيلات، شکوفايي استعدادها و توانمندي‌ها، افزايش کارايي، درگيرشدن در عرصه‌هاي مختلف اجتماعي و …، شأن و منزلت اجتماعي و اهميت و کارايي زن را ارتقا بخشيده است. وقوع اين تحول بزرگ در حيات اجتماعي زن، همه ابعاد فردي و اجتماعي را متاثر ساخت. مطابق اين نظريه، افزايش مهريه نيز از جمله تبعات ارتقاي موقعيت زنان است و از آنجا كه زن از رهگذر اين پويش تکاملي به جايگاه برتري دست‌يافته، در فرآيند ازدواج نيز به عنوان يکي از مهمترين مقاطع زندگي، حقوق و امتيازات ويژه‌اي براي خود قائل است.
«دستيابي به مهريههاي كلان ممكن است به نوعي پرستيژ و تفاخر اجتماعي تعبير شود كه زنان و جوانان در سن ازدواج بيشتر از هر گروه ديگر در معرض آن قرار مي‌گيرند، بيشتر از هركس ديگر به آن ارج مينهند و بيشتر از هر گروه ديگر از آن تأثير ميپذيرند.» (محسني، 1379: ص109)
يکي از جامعهشناسان معاصر در تحليلي مشابه مينويسد: « … در سالهاي 1344-1340 در تحقيقي راجع به ازدواج و ويژگيهاي آن در ايران، ملاحظه شد که ميزان مهريه، شديداً تحت تأثير ميزان تحصيلات است. همبستگي بين دو پديده، مستقيم و هم‌جهت بوده؛ بدين معنا که هر قدر ميزان تحصيلات افزايش مي‌يافت، به همان نسبت به ميزان مهريه نيز افزوده ميشد، نتيجه آن که آموزش و تحصيلات بر مهريه موثر است.» (ساروخاني، 1370: ص 25)
ـ چشم هم چشمي
مهمترين عامل افزايش مهريه در سالهاي اخير كه نويسندگان و كارشناسان بسياري نيز بدان اشاره كردهاند، عامل چشم هم چشمي است. «به اين معنا كه فرد يا خانواده او وضعيت بالاي مادي اقوام يا همسايگان يا ديگران را ملاك قرار ميدهد و به دست و پا مي‌افتد كه خود را همطراز آنان قرار دهد.» (انصاريان، 1376: فصل7) اين عامل در بسياري از ارزشگذاريهاي ظاهري مردم ايران مشهود است. در زمانهاي قديم به دليل اينكه مردم از لحاظ اقتصادي به دو دسته ثروتمند و طبقه فقير تقسيم مي‌شدند و هر كدام از اين دو گروه (البته درصد طبقه ثروتمند خيلي كم بود) داراي شيوه زندگي خاصي بودند، بهندرت مشاهده ميشد كه طبقه فقير در شيوه زندگي، خود را با طبقه ثروتمند مقايسه كند. از زماني كه طبقه ديگري در قالب طبقه متوسط به اين دو طبقه اضافه شد مقايسهها نيز در ارزشگذاري‌ها و شيوه زندگي شروع شد. طبقه متوسط فاصله زيادي با طبقه ثروتمند نداشت و لذا گاهي به خود جرأت ميداد (گرچه به صورت تصنعي) از شيوه زندگي طبقه بالا پيروي كند و از طرفي طبقه پايين نيز كه فاصله چنداني با طبقه متوسط نداشت در مواردي از سبك زندگي طبقه متوسط تقليد ميكرد. گسترش وسايل ارتباطي و رسانهها در اين خصوص نقش تعيين كنندهاي داشته است. همين امر دربارة اثرپذيري روستاها از شهرها نيز صدق ميكند. در سالهاي اخير به راحتي ميتوان شكل زندگي شهري را در برخي روستاها مشاهده كرد. ورود رسانهها و نيز گسترش راههاي ارتباطي موجب شده است تا جوانان روستايي به دلايل مختلف از جمله ادامه تحصيل و اشتغال هرچه بيشتر به شهرها رفت و آمد كرده و به طور فزايندهاي از سبك زندگي آنها تاثير بگيرند. اين تاثيرپذيري در صورتي تشديد ميشود كه برخي از جوانان همسران خود را از شهرها انتخاب ميكنند.
امروزه در تغيير و حرکت ارزش‌ها نوعي مسابقه براي دسترسي به ارزشهاي قشر بالا و طبقه بالاي جامعه وجود دارد. قشر متوسط خود را به مقياس‌هاي جديد ارزشي قشر بالا مي‌آرايند نه فقط آرزو دارند که مانند قشر بالا باشند، بلکه آنها نيز در مسابقة برتري جويي مي‌خواهند خود را از قشر پايينتر از خود متمايز سازند؛ زيرا همان طور که قشر متوسط اداي قشر بالا را در مي‌آورد، قشر پايين نيز مي‌کوشد تا به مقياس‌هاي ارزشي قشر بالاتر از خود (يعني قشر متوسط) دست يازد[…] سرايت پديدههاي ارزشي از جانب قشر بالا به پايين و بالاخص به روستاها با گسترش وسايل ارتباطي از جمله تلويزيون و جاده بسيار سريع گرديده و موجب به هم زدن نظام اجتماعي آنجا شده است.» (رفيع‌پور، 1380: ص248)
[نکته قابل توجه اين است که] فرآيند تغيير ارزش‌ها بعد از رسيدن به يک شرايط جديد در يک نقطه توقف نمي‌کند، بلكه به مجرد اينکه اين پديده به قشر متوسط سرايت کرد و آنها خود را به مقياس‌هاي ظاهري آن آراستند، قشر بالا مجدداً براي متمايز کردن خود يک موج ديگر توليد ميکند.» (همان، صص 250-248) يكي از چيزهايي كه مسابقه و مقايسه مردم در مورد آن كاملاً به چشم مي‌خورد، تعيين مهريههاي سنگين است. طبقه بالا سعي ميكند همواره مهريههاي خود را در سطح بالاتر از سطح طبقات پايينتر از خودش نگه دارد تا بدين وسيله فاصله خود را از آنها حفظ كند. به نظر ميرسد اين مسابقه نقطه پاياني ندارد.
ـ تضعيف اعتماد اجتماعي
طبق بررسي‌هاي بهعمل آمده در شهر تهران ميزان اعتماد اجتماعي در حد قابل‌توجهي پايين آمده است. (رفيع‌پور، 1378: ص109) بديهي است که انسانها در انجام معامله با افراد بيگانه يا ناشناس سعي مي‌کنند ميزان ريسک‌پذيري خود را به حداقل رسانده و برگ برنده‌اي در اختيار خود نگه دارند. ازدواج نيز يک نوع معاملة ميان دوطرف است؛ چون شناخت کافي از همديگر ندارند، با توسل به مهريههاي سنگين سعي در به حداقل رساندن خطرات احتمالي دارند.
ـ واكنش به بيتوجهي تاريخي
بررسيها نشان ميدهد كه ميزان مهريه با متغيرهاي سواد و شغل و پايگاه اجتماعي نيز در ارتباط است. «هر چه ميزان سواد زنان بيشتر باشد، ميزان مهريه بالاتر ميرود. كساني كه داراي تحصيلات عالي‌تر و صاحب مشاغل عالي‌تر و فني و حرفه‌اي و اداري باشند، مهريه زيادتري دارند.»
لازم به ذكر مي‌باشد كه افزايش مهريه قشر تحصيلكرده يا طبقه بالاي جامعه از ديدگاه مبادله تبيين شده است. «مقدار مهريه در عين آنکه بايد مانع طلاق شود يا طلاق را براي مرد مشکل کند, متناسب با موقعيت اجتماعي- اقتصادي زن هم هست و چون ازدواج، مبادله ارزشهاي مساوي است و به همسان گزيني گرايش دارد، مهريه زنان در طبقات و اقشار مختلف اجتماعي متفاوت است، اما معمولاً نقش مشکل کردن طلاق را در همه جا ايفا ميکند. بر اساس مبادله‌اي بودن روابط, مهريه سنگين, جهيزيه سنگين مي‌طلبد و چون مقدار جهيزيه تقريباً با مقدار نقدينه نسبت ثابتي دارد و چون مقدار مهريه و نقدينه که مرد مي‌پردازد يا تقبل ميکند, با موقعيت اجتماعي زن و شوهر يا به تعبير بهتر عروس و داماد ارتباط متناظر دارند, هماهنگي بين اين سمبل با سمبلهاي ديگري که حاکي از وضعيت اجتماعي- اقتصادي عروس و داماد است, ضروري مينمايد.
کارکردهاي منفي افزايش مهريه
ـ افزايش سن ازدواج
بر اساس يک تحقيق 78 درصد جوانان مهريه سنگين را موجب گريز از ازدواج ميدانند که اين امر خود به مشکلات ديگر مي‌انجامد. با توجه به بلوغ زودرس جنسي در جامعه, طولاني شدن زمان ازدواج و عدم تأمين نيازهاي روحي و جسمي جوانان, مشکلات روحي و نابهنجاري‌هاي اجتماعي را به دنبال دارد و به ايجاد بحرانهاي شخصيتي و اجتماعي منتهي ميشود. «از جمله اين نابهنجاريها، گرايش به ارتباطات غيرمتعارف دختر و پسر, افسردگي و اختلالات جنسي است. نياز دختر و پسر به ازدواج، نيازي طبيعي و ذاتي است، خودداري طولاني از هجوم غريزه شهوت براي دختر و پسر امري مشكل به نظر ميرسد. گاه طول زمان موجب فساد و افساد و تباه شدن نياز به ازدواج شده و در مواردي سركشي غرائز باعث افتادن افراد در منجلاب گناه و معصيت گرديده است. گاهي جلوگيري از ازدواج براي پسران و دختران دردسر آفريده و آنان را به امراض مختلفي دچار كرده است و در برخي موارد ولع به ازدواج و موانع سر راه آن، حكايت عشق و عاشقي به بار آورده و دامن‌هاي پاك را آلوده ميكند. بعضي از پدران و مادران به خانواده عروس يا داماد، مهريهاي را پيشنهاد مي‌نمايند كه تحقق آن براي طرف مقابلشان بسيار سخت يا غيرممكن است و آنچنان در پيشنهادهاي خود پافشاري ميكنند كه زمان ازدواج دختر و پسر مي‌گذرد.» (انصاريان، 1370: فصل 7)
ـ تغيير در نوع همسرگزيني
در برخي از كشورهاي حاشية خليج بالا بودن مهريه، مردان را به انتخاب جايگزينهاي ديگر كشانده است. «درحال حاضر در كشور نفتخيز كويت مهريهها بسيار سنگين است، در برخي موارد مقدار آن به پنجاه هزار دلار ميرسد. اين قيمت‌هاي سرسام آور يكي از مهمترين دلايل گرايش جوانان اين كشور به ازدواج با خارجيها به شمار ميرود و همين مسأله نيز به بروز فساد اخلاقي در اين كشور انجاميده است.»
ـ كاهش نرخ ازدواج
«بيش از 5/1 ميليون دختر در عربستان به دليل افزايش ميزان مهريه موفق به ازدواج نشدهاند .بر اساس اين گزارش كه در نشريه الوطن به چاپ رسيده، هزينه ازدواج در برخي از مناطق اين كشور به 40 هزار دلار ميرسد. اين افزايش هزينه‌ها باعث شده تا جوانان از ازدواج خودداري كنند و تعداد زنان و مردان مجرد اين كشور به شدت افزايش يابد.» (قدس، 25/10/1380)
ـ ايجاد خصومت و دشمني
از طرف ديگر نزاعها بر سر مهريه نتيجهاي شوم دارد و بهجاي آنکه محبت زوجين را بيفزايد, دشمني و عداوت مي‌آفريند و به عوض اينکه نهال دوستي بکارد و دلها را به هم نزديک سازد, تخم نفرت کاشته و قلب‌ها را از هم دور ميکند. از اميرالمؤمنين عليه السلام روايت است که فرمود: «لاتغالوا في مهور النساء فتکون عداوه»؛ در مهريههاي زنان زياده روي نکنيد که موجب دشمني است. (مستدرک الوسائل, ج2, ابواب المهور, باب5, ح3)
ـ تحمل اجباري زندگيهاي تصنعي
از ديگر پيامد منفي مهريههاي سنگين اين است که برخي زندگيها عليرغم تمايل باطني زن و شوهر به ادامة آن، همچنان در حالت کاملاً تصنعي ادامه مي‌يابد. مرد توان پرداخت مهريه را ندارد و زن بر دريافت آن اصرار مي‌ورزد. «چنانچه خانوادهاي دچار بحران شود, بالا بودن مهريهها مردان را مجبور ميکند يا به قيمت آسيبخوردن, در هرحال تنها شکلي بي روح و جان از خانواده را حفظ کرده و به يک زندگي جهنمي ادامه دهند يا در صورت تمايل به طلاق چنان فضا را بر زن سخت بگيرند که با ميل خود مهريه را بخشيده و خود را از زندان خانواده نجات دهد.» (منصورنژاد, 1381: ص198)
ـ احتمال سوداگري
برخي از دختران با انجام چند ازدواج و طلاق با مهريه سنگين پس از چند سال به ثروت غيره منتظره‌اي دست مي‌يابند و شوهران آنها به اصطلاح چنان خانه خراب ميشوند که قدرت دوباره سازي آن را نخواهند داشت. در گزارشي از سيماي جمهوري اسلامي دختري براي درخواست طلاق با مهريه 30000 سكه طلا به دادگاه مراجعه كرده بود. براساس همين گزارش اين زن كه از ازدواج چهارم طلاق مي‌خواست، از اين راه به ثروت كلاني دست يافته بود.
ـ تحت الشعاع قرارگرفتن ارزشهاي ديني
«مشکل بسياري از اين سنخ تحليل‌ها، عدم تفکيک درست ميان نگرش دين به اين سنت با نگرش عرف متشرعان به آن است. بدون ترديد ميان اين دو نگرش و اهداف و غايات مورد نظر آنان ناهمگوني‌ها و تفاوتهاي آشکاري وجود دارد و ارائه هرگونه تفسير واقع‌بينانه مستلزم بذل توجه عميق به اين تمايزات است. اگر بسياري از تحليل‌هاي ارائه شده، با نگرش عرف متشرعان و نوع مواجهه آنها با اين سنت سازگاري و انطباق داشته باشد، با ديدگاه دين در اين باره جدايي کامل دارد؛ به همين جهت، سفارش به سبک گرفتن مهريه به عنوان يک هديه با انتظار تأمين آثار مورد نظر عرف، ناسازگاري آشکاري دارد كه علت آن ضميمه کردن نابجاي دو ايده، از دو الگو با ويژگيهاي متمايز است. ديگر اينکه در نگرش اسلام، حقوق، بستر خاص خود را دارد و هيچ گاه از آن به عنوان ابزاري در جهت پرکردن خلأ‌هاي اخلاقي استفاده نشده است. آنچه از رويه دين در اين خصوص استنباط ميشود، عکس اين جريان، يعني استفاده از اخلاق به عنوان ضامن اجراي درست قواعد حقوقي، پرکردن فاصله‌ها و خلأ‌هاي حقوقي و در نتيجه وصول به مراتب بالاي قانون‌گرايي و قاعده‌مندي از جمله پيامدهاي التزام عملي به معيارها و ضوابط اخلاقي و به طور کلي، تحقق اخلاقيات است.» (شرف‌الدين، 1380: ص245)
برخي تحليل‌ها مبني بر اينکه مهريه داراي کارکردهاي اجتماعي ، ازجمله تضمين اقتصادي زن پس از طلاق و نيز افزايش امنيت و ثبات ازدواج است، تبيين ناقصي از مسأله مهريه است. از بررسي آيات و روايات اسلامي در مورد ميزان مهريه استفاده ميشود که اسلام در امضاي رسم مهريه،کارکردهاي اجتماعي ياد شده را اصل قرار نداده است؛ چرا که تحقق اين کارکرد بدون اختصاص مبلغ قابل توجهي از ثروت به زن امکان‌پذير نيست، در حالي که بالابودن مهريه در تعدادي از روايات مورد نکوهش قرار گرفته است و برخي روايات حتي مهريهاي مانند تعليم يک سوره قرآن به زن (وسائل الشيعه، ج 15، ح 9-12) را که بهطور قطع، ارزش اقتصادي ندارد، مورد تاييد قرار داده است.
عرف متشرع از طرفي مي‌خواهد التزام خويش به اين سنت ديني را در ظاهر حفظ کند و از طرفي سعي ميکند با استفاده از اين فرصت برخي خواسته‌هاي خويش را برآورده کند. بنابراين افزايش يا کاهش مهريه بيش از آنچه ريشه ديني و مذهبي داشته باشد، تابع نحوة نگرش عرف به آن بوده است. از نقطهنظر ديني هيچ ارتباط مستقيمي بين وجود مهريه و تحقق غايات مورد نظر عرف وجود ندارد.
پيشنهادات
تأديه مهريه به عنوان حق مسلم زنان و نحوه پرداخت آن، از جمله مسائلي است که بايد به طور دقيق مورد توجه قرار گيرد، البته مکانيسم پرداخت مهريه نيز موجب بروز مشکلات اجتماعي ميشود كه بهتر است با ارائه راه حل‌هاي دقيق و سنجيده درخصوص پرداخت مهريه از پديد آمدن مشکلات بعدي پيشگيري شود. بي‌ترديد پرداخت مهريه حق زن مي‌باشد و عدم پرداخت آن علاوه محروميت زن بر از حق مسلم خويش، زمينه ارتکاب به حرام را نيز به دنبال دارد، زيرا در صورت عدم پرداخت مهريه، تصرف ورثه در مالي که بخشي از آن، حق زن است، حرام مي‌باشد.
از جمله تدابيري مي توان در راستاي پيشگيري از مشکلات مهريه اتخاذ کرد عبارت است از:
1ـ در تعيين ميزان مهريه جهت پيشگيري از مشکلات بعدي حد اعتدال رعايت شود، زيرا سبک بودن مهريه نيز در وضعيت امروزي مشکلات خاص خود را دارد.
2ـ قرار دادن اعيان ( زمين ، خانه ، طلا و …) به عنوان مهريه ميتواند مانع كاهش ارزش مالي مهريه در طول زمان شود.
3ـ پرداخت مهريه در آغاز زندگي مشترک. موجب ميشود هرکس به اندازه توان خود اقدام به تعيين مهر کند، زيرا يکي از دلايل افزايش مهريه نسيه بودن است.
4ـ برخي از کارشناسان معتقدند پرداخت مهريه مشروط به عندالاستطاعه باشد مشروط نه عندالمطالبه. اين امر ميتواند مانع استفاده ابزاري زنان سوداگر از مهريه شود.
5ـ پيشنهاد ديگر اين است که در خانواده‌هايي که احتمال عصيان نسبت به قانون وجود دارد، از طريق شرط ضمن عقد، کسي را در اين زمينه ضامن قرار دهند تا در صورت استنکاف زوج از پرداخت مهريه، ضامن، پرداخت آن را ضمانت کند.
6ـ رسانه‌هاي جمعي و مراكز بيمه درخصوص گسترش فرهنگ بيمة مهريه تلاش نمايند تا امكان دستيابي معقول زن به مهريه‌اش ميسر گردد.
البته هرکدام از اين پيشنهادات نياز به کار کارشناسي افراد خبره دارد تا ميزان کارايي و جنبه‌هاي فقهي موارد مذكور را بررسي نمايند.
سخن نهايي
در مجموع ميتوان نكات ذيل را به عنوان جمع‌بندي مطرح نمود:
1ـ از بين عوامل نامبرده نسيهبودن مهريه، چشم هم چشمي، گسترش ارزشهاي اقتصادي و روحيه مادي‌گرايي و افزايش طلاق در جامعه چهار عامل بسيار مهم در افزايش مهريه به شمار ميروند. كمرنگ شدن ارزشهاي اخلاقي و تضعيف جايگاه خانواده از طريق برخي نگرشهاي غرب‌گرايانه به افزايش طلاق و آن نيز به افزايش مهريه منجر گرديده است، لذا نهادينه كردن ارزشهاي اخلاقي و اهميت هرچه بيشتر بر قداست خانواده به عنوان يكي از ويژگيهاي مشرق زمين در طول تاريخ مورد تأكيد قرار گيرد.
2ـ هرچند افزايش مهريه از جهاتي داراي كاركردهاي مثبت است و انگيزه افراد براي افزايش آن چندان غيرمنطقي بهنظر نميرسد، اما از اين طريق پيامدهاي اجتماعي منفي بهوجود ميآيد كه قابل چشم پوشي نيست. به عنوان نمونه نميتوان به سادگي از كنار تأخير ازدواج جوانان و جذب آنها به راههاي نامتعارف ارضاي جنسي عبور كرد. (البته تاثير عوامل فرهنگي نيز بسيار مؤثر است) كساني كه از طريق افزايش مهريه در پي دستيافتن به اغراض شخصي هستند، توجهي به پيامدهاي اجتماعي آن ندارند. شايد اين فشار اجتماعي است كه آنان را به اتخاذ اينگونه تصميم وادار ميكند.
3ـ دين، يكي از منابع مهم توليد ارزش و تعريف رفتار بهنجار در جامعه ماست. مهريههاي سنگين از منظر ديني يك ناهنجاري شمرده ميشوند. روايات متعددي بر سبك بودن مهريه تأكيد ميكنند و افزايش آن را منشأ خصومت ميدانند. برخي از جامعهشناسان در شناساندن رفتارهاي بهنجار (الگوي رفتار پذيرفته شده از سوي اكثريت) از رفتار نابهنجار، فقط به تعاريف مرسوم در منابع غربي توجه ميكنند و احياناً در تحليل و تبيين آنها دچار اشتباه ميشوند.
فهرست منابع:
× آزاد ارمکي، تقي و افسانه کمالي: «اعتماد، اجتماع و جنسيت، بررسي تطبيقي اعتماد متقابل در بين دو جنس»، مجله جامعهشناسي ايران، سال پنجم، شماره 2 (پياپي 6)، تابستان 1383.
× اچ. ترنر، جاناتان: «مفاهيم و كاربردهاي جامعهشناسي»، ترجمه محمد فولادي و محمد عزيز بختياري؛ قم، چاپ اول، انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني، 1378.
× اعزازي، شهلا: «جامعهشناسي خانواده»، تهران، چاپ دوم، انتشارات روشنفكران و مطالعات زنان،1376.
× انصاريان، حسين: «نظام خانواده در اسلام»، چ6 ، قم، انتشارات امّ ابيها، 1376.
× باباخاني، زرين: «مهريه (حقوق خاصه زوجه)»، تهران، انتشارات رامين، 1377.
× بستان (نجفي)، احمد: «اسلام و جامعهشناسي خانواده»، قم، انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني (ره)، 1383.
× توسـلي، غلامعباس: «نظريههـاي جامعهشناسي»، تهـران، چـاپ ششـم، انتشـارات سمت، 1376.
× حر عاملي، محمد ابن الحسن: «وسائل الشيعه»، ج 15، قم: مؤسسه آل البيت لاحياء التراث، 1374.
× رفيع‌پور، فرامرز: «آنومي يا آشفتگي اجتماعي: پژوهشي در زمينه پتانسيل آنومي در تهران»، تهران، انتشارات سروش، 1378.
× ساروخاني، محمدباقر: «مقدمهاي بر جامعهشناسي خانواده»، تهران: [بينا]، 1370.
× شاكري، ابوالحسن: «بررسي اجمالي مهريه در تهران»، دانشگاه تهران، دانشكده علوم اجتماعي، موسسه مطالعات و تحقيقات اجتماعي مركز اطلاعات و مدارك علمي ايران، [بيتا].
× شرف‌الدين، حسين: «تبيين جامعهشناختي مهريه»، قم، انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني، 1380.
× شيخي، محمدتقي: «جامعهشناسي زنان و خانواده»، تهران، چاپ اول، تهران، شركت سهامي انتشار،1380.
× صديق اورعي، غلامرضا: «جامعهشناسي مسائل اجتماعي جوانان»، مشهد، انتشارات جهاد دانشگاهي، 1374.
× طباطبائي، محمد حسين: «الميزان في تفسير القرآن»، ترجمه محمد تقي مصباح يزدي؛ تهران: چاپ پنجم، بنياد علمي و فكري علامه طباطبائي، 1370.
× طبرسي، فضل ابن الحسن: «مجمع البيان في تفسيرالقرآن»، تهران: ناصر خسرو، [بيتا].
× كوزر، لوئيس: «زندگي و‌انديشه بزرگان اجتماعي»، ترجمه محسن ثلاثي؛ تهران: چاپ نهم، علمي، 1380.
× محسني، منوچهر: «بررسي آگاهيها، نگرشها و رفتارهاي اجتماعي و فرهنگي در ايران»، تهران: انتشارات گلبان شوراي فرهنگ عمومي كشور، 1379.
× محمد الشيخ، محمود: «المهر في الاسلام بين الماضي و الحاضر»، بيروت، المكتبه المصريه، 1420ق.
× مرتن، رابرت: «مشکلات اجتماعي، نظرية جامعهشناسي»، ترجمه نوين تولايي؛ تهران، انتشارات امير کبير، 1376.
× مطهري، مرتضي: «نظام حقوق زن در اسلام»، قم، انتشارات صدرا، 1357.
× مطهري، مرتضي : «مجموعه آثار ج 19»، قم، انتشارات صدرا، 1378.
× منصورنژاد, محمد: «مسأله اسلام، زن و فمينيسم»، تهران، انتشارات برگ زيتون،1381.
× نوري، ميرزا حسين: «مستدرک الوسائل», چ قديم، ج 2, ابواب المهور، باب5 ، ح3.
× ــــــــــــــــ : «بررسي آگاهيها، نگرشها و رفتارهاي اجتماعي و فرهنگي در تهران»، تهران: انتشارات گلبان شوراي فرهنگ عمومي كشور، 1379.
www.usc.edu: glossary of Islamic terms & concepts: The encyclopedia of Islam, Leiden, Brill, 1999
پي نوشتها
1 – نكاح شغار يعني معاوضه كردن دختران.
3- سال برگزاري اين سمينار در مأخذ ذكر نشده است.
منبع:
http://www.mr-zanan.ir/Template1/News.aspx?NID=2534
برچسب ها:ازدواج, پايش جامعه شناختي, زن، خانواده, مهريه, مهريه، صداق، نحله