نقش سن در بزهكاري
علي حسين نجفي ابرندآبادي
اشاره:
در همايش پيشگيري از وقوع جرم در نيروهاي مسلح استان فارس كه در شهر شيراز برگزار گرديد، آقاي دكتر علي حسين نجفي ابرندآبادي استاد برجسته جرم‌شناسي دانشگاه شهيد بهشتي به همراه چند تن ديگر از اساتيد برجسته حقوق دانشگاه هاي تهران و شيراز مهمان اين همايش بودند. دكتر نجفي ابرندآبادي در اين همايش به ايراد سخن پرداخت كه متن كامل سخنان ايشان بدين شرح مي باشد.
بسيار خوشحالم كه سازمان قضايي نيروهاي مسلح در كنار رسيدگي قضايي، برنامه پيشگيري از وقوع جرم را نيز در دستور كار خود قرار داده است. به عبارت ديگر در سطح سازمان قضايي دو زوج كيفري و پيشگيري به اتفاق با هم جلو مي‌روند. يعني در كنار مبارزه واكنشي يا كيفري و قهرآميز مبارزه كنشي يا پيشگيري مدنظر مسؤولان سازمان است و همان‌طور كه همه مطلع هستيم به موجب بند 5 اصل 156 قانون اساسي رسالت پيشگيري از جرم از وظايف قوه قضائيه است كه در اين چارچوب براي عملياتي كردن آن، لايحه تنظيم شده است و منتظر تصويب آن در مجلس مي‌باشند و روزي كه اين لايحه تصويب شود وظايف ستادي و عملياتي قوه قضائيه در ارتباط با پيشگيري از جرم تنظيم شود و قطعاً تجربيات سازمان قضايي براي مجريان قانون بسيار مغتنم خواهد بود.
الحمداله بحث پيشگيري از وقوع جرم وارد ادبيات اكثر سازمان‌هاي درگير با اين موضوع شده است. سمينارها و همايش‌هايي كه در خصوص اين موضوع تشكيل مي‌شود حكايت از آن دارد كه اين سازمان‌ها به اين نتيجه رسيده‌اند كه مبارزه كيفري كافي نبوده و در كنار آن با پيشگيري به مبارزه با جرم مي‌پردازند.
به طوركلي جرم يك پديده جهاني است و بنابراين وقتي ما از بزهكاري در ايران صحبت مي‌كنيم منظورمان بزهكاري در جهان است. برخي از اشكال بزهكاري جهاني شده است. هيچ اشكالي ندارد بگوييم در ايران هم جرم داريم. مثلاً در بحث اعتياد ممكن است نرخ ايران بالاتر از كشوري باشد كه دورتر از مواد مخدر باشد اما در همه جاي دنيا اعتياد وجود دارد. لذا بحث درباره‌ي انواع جرايم در كشور ما يك بحث كاملاً جهاني است زيرا اصولاً فرهنگ‌ها به لحاظ مسافرت، صنعت توريسم، فضاي سايبري و مجازي كه امروزه كاربران زيادي هم دارد جهاني شده است.
وقتي در خصوص اعتياد صحبت مي‌كنيم مسئله سن اهميت پيدا مي‌كند. از چه سني اعتياد شروع مي‌شود؟ آيا سربازي كه معتاد شده است در جريان سربازي با مواد مخدر آشنا شده است يا سابقه اعتياد را از قبل داشته و در جريان سربازي ادامه پيدا كرده است؟ آيا بزهكاران حرفه‌اي در دوره بزرگسالي مجرميت را فراگرفته يا نشانه‌هاي از مجرميت و بزهكاري در دوران طفوليت و نوجواني در آنها وجود داشته است اما قاضي به زودرسي جرم به آنها توجه نكرده و برخورد صفر قهرآميز با آنها داشته است؟ مطالعات جرم‌شناسي در دنيا نشان مي‌دهد كه اصولاً مجرم حرفه‌اي امروز يعني كساني كه به جرم خو گرفته‌اند كساني هستند كه در سنين نامتعارف نخستين رفتارهاي مجرمانه را از خود بروز دادهاند و احتمالاً نخستين جرايم را مرتكب شده‌اند. به عبارت ديگر هرچقدر افراد در دوران طفوليت پرخاشگر باشند يا پرخاشگري خود را زودتر از سنين متعارف نشان دهند بزهكاري را در دوران بزرگسالي ديرتر كنار مي‌گذارند. به عبارت ديگر بحث زودهنگام بودن جرم با ديربازنشستگي بزهكاري با هم ارتباط مستقيم دارند. اما اطفال بزهكار زودرس چه افرادي هستند؟ اصولاً دو نوع عوامل در خصوص اطفال و نوجوانان وجود دارد كه در دوران بزرگسالي هم صادق است. عوامل ريسك يا خطر و عوامل حمايتي مانند خانواده، مدرسه، محيط سربازي و … زيرا اطفال و نوجوانان در مدرسه يا خانواده از طريق تشويق يا تنبيه والدين جامعه‌پذير مي‌شوند لذا نهاد خانواده يك عامل حمايتي است. اما همين عامل حمايتي ممكن است كاركرد متناقضي پيدا كند. مثلاً طلاق سبب مي‌شود كانون خانواده از بين برود و اين عامل حمايتي تبديل به عامل ريسك و خطر شود. بنابراين خانواده هم عامل حمايتي است و اگر وظايف خود را به درستي انجام ندهد تبديل به عامل خطر مي‌شود. در ماده 1173 قانون مدني خانواده را به عنوان يك عامل خطر زا ترسيم كرده است. يعني در اين ماده والدين كه فرزندان عزيزترين كسان براي آنها هستند براساس اين ماده تبديل به دشمن فرزندان خود مي‌شوند. در نتيجه طفلي كه در چنين بستري زندگي مي‌كند يعني در سني كه مهمترين مرحله جامعه‌پذيري است كه بايد تربيت شود با روش‌هاي غيراخلاقي آشنا مي‌شود. بديهي است كه چنين طفلي در مدرسه مشكلات فرار از مدرسه و شكست تحصيلي و مصاديقي از اين قبيل خواهد داشت. حال اگر نوجواني با چنين سابقه طفوليتي به خدمت برود آيا محيط سربازي در خصوص افراد مذكور مي‌تواند قصور يا عدم انجام وظايف خانواده را جبران كند؟ به عبارت ديگر برخي از سربازاني كه دچار ناسازگاري‌هاي اجتماعي هستند و اين رفتارهاي نامتعارف را در گذشته فراگرفته‌اند آيا محيط سربازي مي‌تواند آنها را اصلاح نمايد؟
در مطالعات جرم‌شناسي يكي ديگر از عوامل خطر در بزهكاري زودرس كه آثار آن تبديل فرد به بزهكاري حرفه‌اي است بحث نوجوان بودن مادر است. مادراني كه در سنين پايين حامله مي‌شوند احتمالاً فرزندان چنين مادراني بيشتر دچار ناسازگاري اجتماعي شده‌اند چرا كه در تحقيقات ميداني كيفيت زمان حاملگي در تربيت فرزندان مهم است. نكته ديگر مدت حاملگي است. طبيعتاً در بين منحرفين اجتماعي و مجرمين، افرادي كه زودتر از موعود حاملگي متولد مي‌شوند اطفالي هستند كه مشكلات زيستي با اجتماع دارند.
نكته ديگر اين كه سن در مرحله قضايي و انتظامي يكي از عوامل تشخيص آينده پژوهي است. به اين ترتيب چنانچه در دادگاه‌هاي اطفال ما شاهد افزايش نرخ بزهكاري نوجوانان و اطفال باشيم كه زودتر از سنين متعارف مرتكب جرم شده‌اند يا شاهد سن پايين بزهكاري باشيم، مانند سن اعتياد، اين امر مي‌تواند به مددكار اجتماعي براي تشخيص و پيش‌بيني رفتار چنين طفلي در ده سال آينده كمك نمايد به عبارت ديگر پايين آمدن سن بزهكاري شاخصي است در اختيار دادگاه‌هاي ويژه اطفال براي پيش‌بيني رفتار طفل در چند سال آينده. به اين ترتيب كه در تحقيقات جرم‌شناسي پايين آمدن سن بزهكاري بدين معناست كه اين بزهكاران در آينده به بزهكاران به عادت يا مزمن تبديل مي‌شوند. نكته ديگر در اين خصوص اين است كه چون در دوران تربيت خانوادگي يا مدرسه يا مراحل جامعه‌پذيري از حمايت‌هاي بموقع برخوردار نبوده‌اند لذا از نبود مهارت‌هاي اجتماعي رنج مي‌برند. آن ممارست فكري كه در اثر تعامل انسان يا جامعه به دست مي‌آيد در آنها بوجود نيامده‌اند لذا تعادل فكري ندارند و در همان لحظه كه تصميم مي‌گيرند كارشان را انجام مي‌دهند.
خودمحور يا خودخواه بودن از ديگري ويژگي اين افراد است. چوب خط آنها خودشان هستند، مسؤوليت‌پذير نيستند. كيفر يا برخورد قهرآميز با آنها نتيجه لازم را ندارد. از اين مطلب نتيجه مي‌گيريم كه پايين آمدن سن بزهكاري باعث مي‌شود كه اعتياد در جامعه گسترش پيدا خواهد كرد. پديده‌ي مصرف مواد مخدر در آينده مزمن خواهد شد لذا اطفال معتاد را دست‌كم نگيريم و به برخورد قهرآميز يا كيفري بسنده نكنيم. من معتقدم بخشي از رفتار مجرمانه اطفال و نوجوانان حكايت از شرارت و بد ذاتي او ندارد. اين مطلب را خدمت دوستان عزيز عرض نمايم چه بسا رفتار اطفال و نوجوانان در سطح جامعه انتقادي است نسبت به دست‌اندركاران جامعه‌پذيري اطفال اعم از خانواده، معلم، مسؤول؛ كه در قبال بزهكاري اطفال چه كارهايي انجام داده‌ايم چه وظايفي را انجام نداده‌ايم.
موضوع ديگر، گسترش فضاي سايبر است كه امروزه اين فضا تبديل به يكي از عوامل جامعه‌پذير شدن بچه شده يا دست‌كم تأثيرگذار است. ما چه بخواهيم و چه نخواهيم نسل آينده تربيت خود را از فضاي سايبر مي‌بيند كه ما از اين نسل، تعبير به فرزندان سايبري مي‌كنيم. ما بايد خودمان را براي چنين نسلي آماده كنيم. اگر زماني ما از طريق خانواده، مدرسه شركت در مراسم و اعياد مذهبي يا سوگواري‌ها مسايل اجتماعي را به تدريج ياد مي‌گرفتيم فرزندان ما امروز از طريق اينترنت و فضاي سايبر مي‌آموزند. بنابراين همان‌طور كه اينترنت مي‌تواند فضايي براي آموزش باشد مي‌تواند فضايي براي جرم نيز ايجاد نمايد. ما بايد خودمان را براي پيش‌بيني افزايش بزهكاري جرايم سايبري در آينده آماده كنيم. لزوماً جرايم خاص سايبري مثل حك كردن رايانه و … نيست جرايمي مثل جعل، سرقت، فحشا و … . در آينده دنيا شاهد انتقال بخش قابل توجهي از فضاي واقعي به فضاي مجازي است بنابراين ما بايد با اين فضا آشنا شويم، ضابطان، نيروي انتظامي بايد در قالب واحدهاي درسي با اين نسل آشنا شوند. در برخي كشورها بعضي از افراد در مقابل اينترنت از بين مي‌روند. براي مثال در فيلم قتل آن‌لاين، چند باند بدون اينكه از طريق فيزيكي با هم آشنا شوند از طريق چت با خانواده‌هايي آشنا مي‌شوند و بعداً مرتكب جرايمي چون قتل مي‌شوند.
آخرين نكته اينكه سن بزه‌ديدگان با سن بزهكاران ارتباط دارد. ما مرتب از بزهكار صحبت مي‌كنيم در حالي كه روي ديگر بزهكاري، بزه‌ديدگي يا قربانيان جرايم است. در باب بزه‌ديدگي هم نشان مي‌دهد كه مجرمين بزه‌ديدگان خود را از همسن‌هاي خود انتخاب مي‌كنند. لذا اعتياد كه هرچند به آن معنا بزه‌ديده ندارد اما از طريق همسالان فرد منتقل مي‌شود. بزهكاران صغير هر دو از كمبود مشابه‌اي رنج مي‌برند. به عبارت ديگر صغير بزه‌ديده امروز مي‌تواند بزهكار بزرگسال فردا باشد چون از كمبودهاي حمايتي و تربيتي مشابه‌اي رنج مي‌برند. بنابراين بزه‌ديدگي اطفال و قرباني شدن اطفال به اين معنا نيست كه اين اطفال مظلوم هستند ممكن است همين اطفال تبديل به بزهكار شوند. لذا در مقوله بزهكاري اطفال هميشه بحث از حمايت است. اطفال سرمايه‌هاي ما هستند ما نبايد صرفاً به مجازات بسنده كنيم اگرچه مجازات لازم است؛ من در مقام توجيه بزهكاري نيستم در مقام تحليل بزهكاري هستم، ما بايد اطفال بزهكار را فراتر از فرايند مجازات ببينيم. آن را در بستر جامعه ببينيم. صغير متهمي كه در محكمه حاضر شده، چنانچه خروجي خانواده ماده 1173 قانون مدني باشد اگرچه از لحاظ كيفري مسؤوليت دارد اما از لحاظ جرم‌شناختي همه ما هم به نوعي مسؤوليم. به عبارت ديگر در بحث اطفال بزهكار عملكرد ما هم مشخص است. كساني كه متولي مبارزه با جرم هستند، اشخاصي كه متولي حمايتي جامعه‌پذير نمودن افراد هستند مسؤوليت دارند. بايد بررسي شود كه آيا وظايفشان را به درستي انجام دادهاند يا خير؟ آيا مدرسه در كنار سوادآموزي و تربيت دانش‌آموزان براي موفقيت در كنكور، در كنار آن به عوامل اجتماعي، تعليمات مدني و اجتماعي شدن دانش‌آموزان توجه مي‌نمايد و وظايفش را به درستي انجام مي دهد؟
آيا محيط سربازي كه اولين محيط اجتماعي است كه جوانان و نوجوانان با آن برخورد مي‌كنند و از آن كانال وارد مي‌شوند وظيفه‌اي تربيتي و نظامي‌اش را انجام مي‌دهد؟ سابقاً هميشه سربازي را به مكاني تشبيه مي‌كردند كه جوانان را به بهترين نحو تربيت مي‌كند و آموزش‌ها و مهارت‌هاي مناسب را به آنها فرا مي‌دهد و بخشي از وظايف جامعه‌پذيرشدن را خدمت سربازي انجام مي‌داد آيا امروز نيز آن كاركردها به خوبي به سربازان منتقل مي‌شود؟
منبع: