حریم خصوصی در فقه مقارن و حقوق موضوعه(1)
بخش اول
مقدمه
انسان ها بنا بر فطرت خود، قلمروهایی را محدوده خصوصی خویش می دانند و در آن پناه می گیرند. در این پناه گاه امن خصوصی است که زندگی و حیات برای آنان میسر می شود و (انسانیت) معنا و مفهوم می یابد: شخصیت و آبرو، ناموس، خانه و محل کار و اموال از آن جمله اند. ورودِ خود سرانه و بی ضابطه به این قلعه مقدس در حکم کشتن افراد و فرو ریختن دیوار انسانیت آنان است.
توجه به حریم خصوصی به عنوان یکی از اساسی ترین مصادیق حقوق بشر، از توجه به شأن و منزلت انسانی و ارزشهای مبتنی بر انواع آزادی ها نشأت گرفته و امروزه به یکی از کانونی ترین مباحث در جامعه اطلاعاتی و یکی از مهم ترین مسائل حقوق بشر در عصر جدید تبدیل شده است.اگر تا به حال این نگرانی منحصر به کشورهای ثروتمند و توسعه یافته بود، با ورود کشورهای در حال توسعه و محروم به دنیای دیجیتال، با یک مشکل جهان شمول روبه رو خواهیم بود؛زیرا پژوهش های دانشگاهی انجام شده نشان می دهند که «حریم خصوصی ماهیتا موضوعی فرا فرهنگی است. آنچه بین فرهنگ ها متفاوت است، شکل خاص نگرانی از بابت حریم خصوصی است.1
در این مقاله سعی شده است به بررسی ابعاد مختلف حریم خصوصی پرداخته شود لذا بعد از ارائه تعاریف و کلیاتی راجع به حریم و حمایت و حریم خصوصی جنبه های مختلف حریم خصوصی اعم از آزادیهای شخصی، آزادی کار، آزادی مالکیت و … و نیز انواع مصونیت ها اعم از مصونیت مسکن و مکاتبات و مراسلات و … خصوصاً از دیدگاه قرآن و روایات اسلامی مورد بحث قرار گرفته شده است. و همچنین آراء و نظرات امام خمینی(ره) در آن آورده شده است.
تعاریف و کلیات
الف) حمایت و حریم
حمایت از نظر لغوی عبارتست از پشتی کردن و دستگیری نمودن، حفظ و یاری کردن. حریم از نظر لغوی به معنای چیزی است که حرام باشد و دست بدان نتوان زد.2به طور کلی حریم آن قسمت از خصوصیات یا ویژگی های مربوط به فرد است که دیگران حق دخالت در آن را بدون رضایت شخص ندارند.3
ب) حریم خصوصی
علی رغم اینکه حق حریم خصوصی به عنوان یکی از ملموس ترین و عینی ترین و پرکاربردترین حقوق، برای هر فردی شناخته شده است ولی هنوز صاحب نظران برجسته دنیا نتوانسته اند بر سر یک تعریف واحد، به توافق برسند؛ زیرا از میان تمام موارد حقوق بشر، تعریف حریم خصوصی، از بقیه دشوارتر و پیچیده تر
است و بشدت، به فرهنگ و زمینه و محیطی که در آن عمل می کند، بستگی دارد.عدم وجود یک تعریف کامل، نشان از کم اهمیتی این مفهوم نیست؛ تا آنجا که نویسنده اعلام می کند که « تمامی موارد حقوق بشر ، جنبه ها و ابعادی از حق حریم خصوصی هستند.»4
حریم خصوصی حداقل به دو معنا قابل تصور بوده و بکار می رود:
در معنای اول این اصطلاح به مفهوم حوزه ای خصوصی و تعرض ناپذیر از حیات فردی انسان است در این مفهوم این اصطلاح معادل عبارت انگلیسیPrivateDomain می باشد. در معنای دوم که البته مبتنی بر مسامحه در تعبیر نیز میباشد این اصطلاح به معنای حق افراد در مصون از تعرض بودن حریم خصوصی به مفهوم اول، می باشد و می توان آن را حق بهره مندی از حریم خصوصی نیز نامید، که البته برای رعایت اختصار، اصطلاح حریم خصوصی ، بیشتر در همین معنی اخیر به کار می رود.
در این مفهوم اصطلاح حریم خصوصی معادل عبارت Privacy Right یا عبارت The Right To Privacy در زبان انگلیسی می باشد.5هر چند ارائه تعریف مورد وفاق و اجماع از اصطلاح مورد نظر بسیار دشوار است لیکن سعی می کنیم که برای تقریب به ذهن تعریفی اجمالی از آن ارائه نمائیم. موارد ذیل نمونه هایی از تعاریف ارائه شده توسط اندیشمندان غربی می باشد:
1. حق شخص مبنی بر اینکه تنها (به حال خود) رها شود.
2. تمایل اشخاص به اینکه آزادانه تصمیم بگیرند که تحت چه شرایطی و تا چه میزانی خود، وضعیت و رفتارشان را برای دیگران فاش کنند.
3. حق اشخاص دائر بر اینکه در مقابل هرگونه مداخله در زندگی یا امور شخصی یا امور خانوادگی از طریق ابزارهای فیزیکی یا افشاء اطلاعات مصون بمانند.
4. حریم خصوصی متشکل از سه رکن است: محرمانگی، گمنامی و تنهایی.
هر یک از این تعاریف سعی دارند تا عناصر مهم و ارکان حریم خصوصی را به تصویر بکشند. در اینجا بدون آنکه قصد داوری و ارزیابی تک تک این تعاریف را داشته باشیم، باید بگوییم که عنصر اساسی حریم خصوصی همانا اختیار و آزادی انسانها در تصمیم گیری در خصوص میزان وقوف و مداخله سایرین نسبت به زندگی شخصی ایشان است.
هر کس در جامعه دو شخصیت دارد: شخصیتی که با آن در بین مردم زندگی می کند و شخصیتی که با آن برخورد است. فاصله این دو شخصیت در بین افراد نسبی است ممکن است در شخصی این دو حوزه کاملاً متضاد باشد و در شخص دیگری از همگونی فزون تری برخوردار باشد. در هر صورت اصل وجود دو شخصیت برای افراد تردید ناپذیر است لذا کسی دوست ندارد که شخصیت و رفتار و کردارهای ناشی از شخصیت درونی و خصوصی او برای دیگران آشکار باشد و تجاوز به این حریم را شکسته شدن شخصیت و از بین رفتن کرامت خود تلقی می کنند.
هر کس اصولاً و بنا بر مبانی که مورد بررسی قرار خواهیم داد، این حق را دارد که خود در خصوص اینکه دیگران تا چه میزان در خصوص زندگی شخصی او بدانند و یا در آن وارد شوند تصمیم بگیرد و در صورت عدم تمایل، ایشان را منع کند.بنابر مراتب فوق می توان گفت حریم خصوصی در مفهوم دوم عبارتست از حق اولیه افراد در مصون ماندن حوزه خصوصی ایشان از هرگونه مداخله و تعرض فاقد مجوز قانونی و همچنین منع دیگران از وقوف بر اطلاعات این حوزه. در این معنا، عبارت حریم خصوصی معادل اصطلاح حق خلوت می باشد6
تاریخچه توجه به حق حریم خصوصی
پذیرش و شناخت حریم خصوصی به عنوان یک حق انسانی، ریشه ای عمیق در تاریخ دارد. در انجیل، اشارات بی شماری به این موضوع شده و در قوانین یهود، از دیرباز مکتوم ماندن مسائل شخصی از نظر دیگران، به رسمیت شناخته شده است. «در سوگند بقراط که به300 سال قبل از میلاد بر می گردد پزشکان سوگند می خوردند که رابطه آنان با بیماران محرمانه بماند.»7 موضوع حریم خصوصی در قرآن مجید و احادیث نبوی هم مورد توجه و تکریم فراوان قرار گرفته است.
در حالی که حریم خصوصی در همه قوانین الهی وجود داشته، قوانین وضعی صدها سال است که به این موضوع توجه نشان داده اند.در سال1361 میلادی، یک قاضی انگلیسی حکم دستگیری کسانی را صادر کرد که دزدانه به خانه افراد نگاه و یا استراق سمع می کردند.در سال1765 میلادی، لرد کامدن انگلیسی قانون را وضع کرد که بر اساس آن برای ورود به خانه های مردم و مصادره یادداشتها و مکتوبات آنان، داشتن مجوز الزامی شد.
یکی از نمایندگان مجلس انگلیس به نام ویلیام پیت در این زمینه نوشت: «حتی فقیر ترین مردم در کلبه محقر خویش می تواند از دستورات شاه سرپیچی کند.کلبه این مرد فقیر می تواند بسیار محقر باشد، سقف آن بلرزد و چکه کند، باد و طوفان در آن وارد شود، اما شاه انگلستان نمی تواند به آن وارد شود و هیچ یک از نیروهای پادشاه هم جرأت ندارد که از آستانه این کلبه ویرانه قدم به درون بگذارند.»8
کشورهای مختلفی در طی قرون و اعصار، با وضع قوانین مختلف از حریم خصوصی حمایت کرده اند.در سال1858، در فرانسه قانونی وضع شد که انتشار مسائل خصوصی را ممنوع کرد و برای حریم شکنان مجازات هایی در نظر گرفت. در سال1889، قوانین نروژ، انتشار اطلاعات مربوط به افراد و امور خصوصی آنها را ممنوع اعلام کرد. از سال1890 هم در قوانین عمومی آمریکا، این حق به رسمیت شناخته شده است.
اعلامیه جهانی حقوق بشر را که در سال1948 منتشر شد، می توان شاخص مدرن حفظ حریم خصوصی در سطح بین المللی دانست که به طور خاص از حریم مکانی و ارتباطی حمایت می کند.بنا بر ماده21 این قانون:« حریم خصوصی، خانواده، خانه و مکاتبات، آبرو و حیثیت افراد نباید مورد تعرض و مزاحمت واقع شود. هر کس این حق را دارد که علیه چنین مزاحمت هایی مورد حمایت قرار گیرد.»
به این ترتیب و از آن پس، در بسیاری از معاهدات بین المللی مربوط به حقوق بشر، حریم خصوصی به عنوان یک «حق» به رسمیت شناخته شده است. ماده 17 میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی، ماده14 کنوانسیون سازمان ملل در مورد حقوق کارگران مهاجر و ماده16 کنوانسیون سازمان در مورد حمایت از کودکان، از جمله این معاهدات هستند.
مباحث مربوط به حریم خصوصی به چهار حوزه قابل تقسیم می باشند:
1- حریم خصوصی در منازل و اماکن:(Territorial Privac) حق اولیه افراد در مصون از تعرض و تجاوز بودن منازل و اماکن و بطور کلی کلیه مکانهای سرپوشیده یا محصور متعلق به ایشان. که به اعمال مجموعه ای از محدودیت ها و نظارت ها در محیط کار و زندگی افراد و همچنین اماکن عمومی مربوط می شود. حریم مکانی معمولاً توسط نظارت ویدئویی و یا چک کردن هویت افراد، مورد تجاوز قرار می گیرد.
2- حریم خصوصی جسمانی: (Bodily Privacy) حق اشخاص در حمایت و مصون از تعرض بودن تمامیت جسمانی و بدنی ایشان، از جمله جنبه های مرتبط با سلامت جسمی و روحی و همچنین مشخصات و خصوصیات محرمانه بدنی آنها که به حفاظت افراد در مقابل آزمایش های ژنیتکی، دارویی و نظایر آن نیز مربوط می شود.
3- حریم خصوصی اطلاعاتی:(Information Privacy) مراد از این اصطلاح، مصون بودن داده های مربوط به حوزه ای زندگی انسانها است که نوع بشر انتظار دارد که سایرین بدون اجازه وی بدانها دسترسی نیافته و آنها را مورد پردازش قرار ندهند و در واقع عبارت است از حق اولیه افراد در محرمانه ماندن و جلوگیری از تحصیل، پردازش و انتشار داده های شخصی مربوط به ایشان مگر در موارد مصرح قانون که شامل تصویب قوانینی است که اطلاعات شخصی نظیر اطلاعات مالی، پزشکی و دولتی افراد را تحت کنترل قرار می دهد.این حوزه به «حفاظت اطلاعات» data Protection هم معروف است.
4- حریم خصوصی ارتباطی: (Communication Privacy) حق اشخاص در امنیت و محرمانه باقی ماندن محتوای کلیه اشکال و صور مراسلات و مخابرات متعلق به ایشان، پست های الکترونیک، تلفنها و سایر اشکال ارتباطات.
اصل کرامت
کرامت از لحاظ لغوی در معانی متفاوتی بکار رفته است مانند جود، بخشش، عفو، عزت، عظمت، شیء نفیس، کثیر، شریف و … 9کرامت مفهومی است که از اجتماع پاره ای کمالات وجودی انتزاع می شود به دیگر سخن واژه ای است که برای هر آنچه ستودنی و مورد رضایت است بکار می رود.10اسلام نیز مانند همه مکاتب آزادی خواه برای انسان کرامت و ارزش زیادی قائل است و او را خلیفه خدا در روی زمین معرفی می کند و این بزرگترین فضیلت و منزلتی است که خداوند برای بشر ارزانی داشته است.
کرامت انسانی و جانشینی خدا یعنی بها دادن بی حد به انسان و شناختن حقوق انسانی و قائل شدن به رسالت بزرگ برای او در جامعه. آیات و روایات متعدد در مورد کرامت وجود دارد از آن جمله آیه70 از سوره اسراء می باشد: «و لقد کرمنا بنی آدم و حملناهم فی البر و البحر و رزقناهم من الطیبات و فضلناهم علی کثیر ممن خلقنا تفصیلا.»
«و ما فرزندان آدم را بسیار گرامی داشتیم و آنها را در خشکی و دریا سوار کردیم و از هر غذای پاکیزه آنها را روزی دادیم و بر بسیاری از مخلوقات خویش فضیلت کامل بخشیدیم».منشأ کرامت انسان براین است که قرآن کریم می فرماید: پس از آنکه خداوند متعال آدم را آفرید از روح خویش در آن دمید(نفخت فیه من روحی) و او را خلیفه و جانشین خود در زمین قرار داد و بر بسیاری از مخلوقاتش برتری داد (انی جاعل فی الارض خلیفه)11
منع تجاوز به حریم خصوصی از منظر اسلامی
هر کس در جامعه دو شخصیت دارد: شخصیتی که با آن در بین مردم زندگی می کند و شخصیتی که با آن برخورد است. فاصله این دو شخصیت در بین افراد نسبی است ممکن است در شخصی این دو حوزه کاملاً متضاد باشد و در شخص دیگری از همگونی فزون تری برخوردار باشد. در هر صورت اصل وجود دو شخصیت برای افراد تردید ناپذیر است لذا کسی دوست ندارد که شخصیت و رفتار و کردارهای ناشی از شخصیت درونی و خصوصی او برای دیگران آشکار باشد و تجاوز به این حریم را شکسته شدن شخصیت و از بین رفتن کرامت خود تلقی می کنند.
شکستن حریم خصوصی خصوصی افراد در واقع ضربه زدن و اهانت به کرامت انسانی است و از نگاه قرآن بسیار مذموم است. قرآن در آیه ای چنین مشکل از این حریم شکنی را یاد می کند و از آن نهی کرده و فرموده است: «یا ایها الذین امنوا اجتنبوا کثیراً من الظن ان بعض الظن اثم و لاتجسسوا و لایغتب بعضکم بعضاً أیحب احدکم ان یأکل لحم اخیه میتآ فکرهتموه و اتقوا ا… ان ا… تواب الرحیم.»
آزادیهای شخصی را میتوان آزادی مطلق و آزادی تن نیز نامید. یکی از مهمترین حقوق فردی است و آن به این معنی است که فرد در رفت و آمد و اختیار مسکن در داخل و یا خارج از کشور و هم چنین در زندگی و روابط خصوصی آزاد بوده و نیز از هرگونه تعرض و تجاوز نسبت به جان و مال و خانه و زندگی خود مصون باشد. آزادی شخصی پایه و شالوده حقوق و آزادیهاست زیرا وقتی انسان آزادی و یا تأمین نداشته باشد استفاده از سایر حقوق و آزادیها نیز برای او مفهومی نخواهد داشت.
ترجمه: ای کسانی که ایمان آورده اید از بسیاری از گمان ها بپرهیزید که پاره ای از گمان ها گناه است و جاسوسی نکنید و برخی از شما غیبت بعضی نکنید آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده اش را بخورد؟ از آن کراهت دارید از خدا بترسید که خدا توبه پذیر مهربان است. (حجرات/49) گمان درباره دیگران ورود به حوزه خصوصی آنهاست و با شکسته شدن کرامت انسانی گره خورده است. آیه شریفه در بالا به طور مطلق هرگونه جاسوسی را نهی می کند زیرا در این کار بسیاری از چیزهایی که با شخصیت بیرونی افراد در تضاد است برای مردم آشکار می گردد و انسانها در نگاه افراد دیگر جامعه خوار و بی مقدار می شوند.12
رسول خدا(ص) فرمود:«انی لم اومر ان انقب عن قلوب الناس و لا اشق بطونهم»13 من مأمور نیستم از نهان و پنهان مردم جست و جو کنم.و نیز امام صادق(ع) فرمود:«لاتفتش الناس عن ادیانهم فتبقی بلا صدیق»14از مرام و باورهای مردم جست و جو مکن تا تنها و بی همراه بمانی.
آزادی در اسلام
برخی افراد نظیر ارسطو معتقدند که خدا دو نوع انسان آفریده است. آزاد و برده. ولیکن اسلام همه انسانها را آزاد می داند و اصل را بر حریت می داند. به عنوان مثال حضرت علی(ع) در نهج البلاغه می فرماید: الناس کلهم احرار الا من اقر علی نفسه بالعبودیه. یا در جای دیگر به امام حسن(ع) می فرمایند: لا تکن عبد غیرک و قد جعلک الله حرا15 . قرآن کریم نیز در این مورد می فرماید: و لله العزه و لرسوله و للمؤمنین و لکن المنافقین لایعلمون(منافقون/8) یکی از مظاهر حریم خصوصی آزادی است لذا کسی نباید و حق ندارد این حق طبیعی را از دیگران سلب کند.
آزادیهای مدنی و شخصی
آزادیهای شخصی را میتوان آزادی مطلق و آزادی تن نیز نامید. یکی از مهمترین حقوق فردی است و آن به این معنی است که فرد در رفت و آمد و اختیار مسکن در داخل و یا خارج از کشور و هم چنین در زندگی و روابط خصوصی آزاد بوده و نیز از هرگونه تعرض و تجاوز نسبت به جان و مال و خانه و زندگی خود مصون باشد. آزادی شخصی پایه و شالوده حقوق و آزادیهاست زیرا وقتی انسان آزادی و یا تأمین نداشته باشد استفاده از سایر حقوق و آزادیها نیز برای او مفهومی نخواهد داشت مثلاً وقتی شخص بازداشت و یا زندانی بوده یا اساساً امنیت شخصی نداشته باشد، برای او تمتع از آزادی کار، آزادی اجتماعات، و آزادی سیاسی نیز امکان نخواهد داشت و در حقیقت بت فقدان آزادی شخصی، سایر آزادیهای او نیز از دست خواهد رفت. آزادی شخصی شامل چند حق و امتیاز اساسی به شرح زیر است:
1. حق زندگی
2. آزادی رفت و آمد و اختیار مسکن
3. مصونیت خانه و مسکن
4. مصونیت و یا امنیت شخصی
5. مصونیت مکاتبات، مکالمات تلفنی، مخابرات و …
6. آزادی در زندگی داخلی و خصوصی .16
پی نوشت ها:
1. سامار اجیوا، روهان، «تفاوت طبقاتی در حریم شخصی» مجله پیام یونسکو، شماره380، شهریور1380،ص17، به نقل از خانم دکتر مهدخت بروجردی مرکز پژوهشهای ارتباطات اینترنت
2. فرهنگ فارسی محمد معین ج3 صص9196و8904
3. مهلا ملکی حمایت کیفری از حریم خصوصی پایان نامه ارشد ص27
4. Volio Fernando Legal Personality Privacy and the Family" in Henkin (ed) Thelnternational Bill Of Rights Columbia University Press به نقل از خانم بروجردی همان منبع
5. حمید رضا اصلانی سایت حقوق دادخواهی
6. اصلانی همان منبع
7. سامارا جیوا، روهان، «تفاوت طبقاتی در حریم شخصی» ص21 به نقل از بروجردی
8. Speech on the Excise Bill 1763 به نقل از بروجردی
9. مجله آیینه پژوهش ص44 شماره102، کرامت در قرآن
10. مجمع البیان ج6 ص152 واژه کرم
11. آزادیهای عمومی و حقوق بشر دکتر منوچهر موتمنی ص186
12. مجله آیینه پژوهش شماره102 کرامت انسان از نگاه قرآن محمد علی سلطانی
13. کنز العمال،ج3،ش53051
14. میزان الحکمه،ج1،ص193
15. نهج البلاغه ترجمه محمد بهشتی نامه 31
16. آزادیهای عمومی و حقوق بشر دکتر موتمنی ص48
درویشوند
منبع :فصلنامه تخصصی عدالت شماره 1
ادامه دارد………..
به نقل از:خبرگزاری فارس
برچسب ها:حریم, حریم خصوصی, حقوق, خصوصی, فقه مقارن