بررسی حکم تکلیفی انواع تلقیح مصنوعي (اهداء گامت)
چکیده
یکی از راه های درمان بیماری های ناباروری و نازایی استفاده از سلول های جنسی به طرق مختلف در انجام عمل تلقیح می باشد .
از آن جایی که بیش از پانزده درصد از ازدواج ها بدلیل مشکلات ناباروری و نازایی با شکست مواجه می شوند ، این نوع درمان از اهمیت خاصی برخوردار می باشد .
بدین جهت با به نتیجه رسیدن آزمایش های علمی و وقوع عملی آن ، بررسی و موشکافی مسئله از دیدگاه فقه و حقوق ضروری به نظر می رسد .
فقها در صورتی که از گامت زوجین استفاده شود مشروط بر این که از مقدمات حرام اعم از نظر و لمس اجتناب گردد آن را عملی مباح دانسته اند ولی در صورتی که از گامت بیگانه استفاده گردد آراء متفاوتی بیان نموده اند که اکثراً آن را عملی حرام و برخی چون آیت الله خامنه ای (مدظله ) قائل به جوازند .
حقوقدانان نیز به تبع فقها نظرات متفاوتی بیان نموده اند ولی آن چه مهم است این است که در منابع قانونی ایران در مورد حکم تکلیفی آن اظهار نظر نشده است .
کلمات کلیدی : اهداء گامت ، تلقیح ، حکم تکلیفی
مقدمه و طرح بحث
آفرینش انسان از پیچیده ترین و پر رمز و رازترین سوالات ذهن بشری است . قرآن کریم خلقت اولیه ی انسان را از خاک معرفی می کند که خداوند به آن روح دمیده است (1) و پس از خلقت آدم و زوجش از جنس او (2) انسان های بعدی را از جنس آن دو پدید آورد.
قرآن کریم درخواست و اشتیاق داشتن فرزند را در بعضی از افراد بیان می کند که به قدرت خداوند بچه دار شده اند . داستان حضرت زکریا (ع) و حضرت ابراهیم (ع) که به دلیل عقیم بودن همسرشان فاقد فرزند بودند که خداوند به آن ها به واسطه ی تضرع و درخواست از درگاه الهی ، در سن پیری فرزند عطا فرمود .(3)
بشر همیشه براساس علاقه ی به فرزند نگران زاد و ولد بوده است در صورتی که از طریق عادی ( ازدواج ) و به صورت طبیعی بچه دار نشود سعی نموده این نیاز چرخه ی حیات را با روش های علمی و تجربی و دارویی یا مذهبی درمان نماید .
یکی از روش های درمان آن ، تلقیح مصنوعی با تمام انواع آن می باشد .
تلقیح مصنوعی به شکل علمی که امروزه مطرح است ، پدیده ای نسبتاً جدید و زاییده ی دانش کنونی دنیای بشری است که می تواند موانع بارداری را مرتفع نماید که بدواً به منظور اصلاح نژاد و تکثیر نسل حیوانات اهلی به کار رفته است .
تلقیح اسپرم و تخمک بیگانه یا اهداء نطفه متشکل از اسپرم و تخمک اجنبی گرچه از جهاتی دارای سوابقی در تاریخ کهن بشری است ولی با توجه به تکنولوژی جدید پزشکی از جهاتی جزو پدیده های نوین به حساب می آید ولی لازم است مسئله از لحاظ فقهی و حقوقی و همچنین از نظر انسانی و اخلاقی مورد بررسی قرار گیرد.
زن و شوهری که خواهان طفل اند ولی به دلیل این که شوهر فاقد اسپرم سالم و یا زن فاقد تخمک با توان باروری است یا به دلائل بسیاری توان باروری را ندارند و از طرق مطروحه در علم پزشکی همچون دارو درمانی ، روان درمانی ، عمل جراحی بسیاری از آن ها قابل درمان نیست فلذا امکان بچه دار شدن را ندارند . از این رو از طریق اهداء اسپرم اجنبی ( یا خود زوج ) و ترکیب آن با تخمک زن یا اهداء تخمک و ترکیب آن با اسپرم شوهر ( به صورت داخل رحمی یا خارج رحمی ) بچه دار می شوند .
اهداء گامت از دیگر شیوه های تولید مثل همچون شبیه سازی و اهداء جنین و رحم استیجاری متمایز است گرچه ممکن است از لحاظ بعضی از احکام و آثار حکمی مشابه داشته باشند .
اهداء گامت از اقسام تلقیح مصنوعی است و داخل در زیر مجموعه تعریف آن ، چرا که تلقیح مصنوعی شامل تمام روش های درمانی غیر طبیعی همچون تزریق اسپرم زوج و زوجه و تزریق اسپرم بیگانه و تخمک زوجه و تخمک بیگانه و رحم استیجاری ، کرایه رحم و اهداء جنین می باشد
تلقیح با گامت زوجین
الف- قرار دادن اسپرم شوهر در رحم زن
ب- تلقیح اسپرم شوهر یا تخمک زن و قرار دادن جنین در رحم زن
در زمینه ی جواز یا حرمت عمل تلقیح مصنوعی با نطفه ی شوهر با توجه به این که تلقیح مصنوعی پدیده ی علمی کاملاً جدیدی است که در قوانین ایران حکمی وجود ندارد ولی با توجه به اصول کلی حقوقی و طبق قاعده ی عقلی و شرعی اصاله البرائه و اصاله الاباحه اصولاً هر عملی مباح است مگر آن که قانون صریحاً آن را ممنوع کرده باشد و با توجه به این که هیچ نص قانونی بر ممنوعیت این نوع عمل باروری وجود ندارد لذا بدون تردید تلقیح مصنوعی زن با اسپرم شوهر خود جایز می باشد و طفل متولد شده مشروع و قانونی بوده و کلیه ی آثار حاصل از نزدیکی طبیعی زن و شوهر بر چنین طفلی مترتب می گردد .
آراء فقها در مورد تلقیح با گامت زوجین
در زمینه ی تلقیح مصنوعی با نطفه ی شوهر و مشروعیت نسب ناشی از آن بسیاری از فقها و مراجع تقلید نظر موافق دارند .
فقها بزرگوار تلقیح مصنوعی اسپرم شوهر با تخمک زن در داخل رحم یا خارج رحم و انتقال به داخل رحم در صورتی که مستلزم امر حرام دیگری مانند استمناء و لمس و دید بیگانه نباشد مشروع می دانند . (4)
البته برخی از فقها( آيت الله فاضل لنكراني ره) لمس و نظر حرام را در صورتی که ناباروری موجب عسر و حرج زوجین یا یکی از آن دو شده باشد جایز دانسته و فرزند را ملحق به زن و شوهر مي دانند .(5)
در صورت اول و دوم تلقیح مصنوعی هیچ گونه منعی از طرف فقها و حقوقدانان وجود ندارد فقط فرموده اند که در صورتی که مستلزم امر حرام مانند استمناء و لمس و نگاه حرام نباشد جایز می باشد .
وضع حقوقی طفل متولد از تلقیح مصنوعی با گامت شوهر
ظاهر مواد 1158 و 1159 قانون مدنی نزدیکی و تاریخ آن را ملاک تشخیص نسب و الحاق ولد به پدر و مادر را می رساند ولی این طرز تفکر که به استناد مواد فوق قائل شویم که نسب طفل وقتی مشروع است که از طریق مقاربت و نزدیکی منعقد شده باشد مخدوش و قابل رد است . زیرا نزدیکی و مقاربت به این اعتبار که مورد تصریح و توجه قانون گذار قرار گرفته خصوصیتی ندارد تا این اعتقاد را پذیرفت که وقوع نزدیکی نقش اساسی و منحصر دارد زیرا اگر مقاربت این اثر را داشته باشد مشروعیت طفل که از طریق تفخیذ به وجودمی آید نیز مخدوش خواهد بود . در حالی که حقوقدانان و فقها بر مشروعیت تولد چنین طفلی اتفاق نظر دارند .
تلقیح با گامت بیگانه
اما در صورتی که این نوع عمل باروری و تلقیح با اسپرم و نطفه ی بیگانه – داخل یا خارج از رحم – باشد نظر متفاوتی دارند .
تلقیح طبیعی با گامت بیگانه (زنا)
تلقیح طبیعی با نطفه ی بیگانه زناست و احکام خاص خود را دارد که مورد تصریح آیات قرآن و روایات معصومین (علیهم السلام ) و فقها و حقوقدانان در اسلام و سایر ادیان دیگر می باشد .
از دیدگاه فقها تعریف زنا به این صورت است که :
« هو ایلاج الذکر فی فرج امراه … (6)
الزنا – هو ایلاج البالغ العاقل فی فرج امراه – محرمه علیه من عقد نکاح بینهما و لا شبهة موجبة لاعتقاد الحل قدر الحشفته عالما بالتحریم مختاراً فی الفعل (7)
مرحوم شهید ثانی تحقق زنا را منوط به تحقق قیود مذکور در تعریف می داند :
1- الایلاج – زنا باید با دخول باشد و بدون دخول زنا محقق نمی شود . فعلی مانند تفخیذ زنا محسوب نمی شود و لو اینکه یک عمل حرام می باشد و موجب تعزیر است .
2- ایلاج از طرف بالغ و عاقل باشد .
3- در فرج زن اجنبیه که بین آن ها هیچ گونه عقد نکاح نباشد .
4- این عمل از روی شبهه نباشد و شخص به حرام بودن آن عمل عالم باشد و مختار … (8)
آراء فقها و تعریف زنا و قیود مندرج در آن تعریف نشان می دهد تلقیح مصنوعی با اسپرم مرد بیگانه جدای از زناست .
در این باب قوانین موضوعه نیز با بهرگیری از قوانین شرعی و فقهی همان نظر فقها را مورد تصریح قرار داده است .
ماده ی 63 قانون مجازات اسلامی در یک تعریف جامع از زنا بیان می دارد :
زنا عبارت است از جماع مرد با زنی که بر او ذاتاً حرام است …
قیود مذکور در تعریف فقهی زنا مورد تصریح قانون مجازات اسلامی در مواد 64 و 65 و 69 قرار گرفته اند. (9)
قوانین موجود دیگر کشورها نیز این عمل را عملی زشت و ناپسند شمرده است .
فرزند متولد شده از زنا دارای احکام و آثار خاص وضعی می باشد – از قبیل انتفاء ابوت و نسبیت و به تبع آن بحث توارث و حضانت و غیره که با توجه به خارج بودن موضوع از محل بحث ما از بررسی آن آثار خودداری می شود .
اما این احکام و آثار در صورتی به فرزند متولد شده از نطفه ی بیگانه شامل می شود که تعریف زنا به آن صدق بکند.
تلقیح مصنوعی با گامت بیگانه
اما درصورتی که این عمل تلقیح با غیر ایلاج و دخول باشد و فقط نطفه ی مرد بیگانه با دستگاه های مخصوص پزشکی وارد رحم زن گردد و موجب حاملگی زن شود .
و یا در صورتی که اسپرم و نطفه ی شوهر را با تخمک زن بیگانه در خارج رحم تلقیح شده و سپس در رحم زن قرار می دهند .
صورتهاي تلقيح با گامت بيگانه :
الف – تخمک زنی در رحم همسر قرار گیرد و شوهر با همسر خود نزدیکی کند .
ب- تخمک زنی بیگانه با اسپرم مردی تلقیح شود و سپس در رحم همسر آن مرد قرار گیرد .
ج- تلقیح اسپرم مرد بیگانه با تخمک زن خود و قرار دادن آن در رحم زن بیگانه
د – تلقيح اسپرم مرد بيگانه با تخمك زن بيگانه و قرار دادن آن در رحم همان زن يا زن بيگانه ديگر و يا همسر زن .
ه – تلقيح اسپرم مرد بيگانه با تخمك زن خود و قرار دادن جنين در رحم زن بيگانه ( انتقال جنين)
و- تلقيح نطفه زن و شوهر و قرار دادن آن در رحم زن بيگانه (رحم استيجاري)
ز- جايگزين كردن اسپرم يا تخمك از حيوان يا گياه
در مورد صورت آخر ( استفاده از اسپرم يا تخمك از حيوان يا گياه ) توضيح اين نكته لازم است كه :
اسپرم بعنوان نطفه جنس نر ، بطور اختصاصي تنها قادر به لقاح با تخمك از گونه و جنس مشابه خود است . سلول جنسي ماده نيز با محتويات ژنتيك آن كه اطلاعات مربوط به آن موجود را با خود حمل مي كند . پستاندار توسط اسپرم پستاندار ديگر و حتي گونه هاي نزديك ممكن نيست . گروه گياه يا اسپرم يك حيوان اطلاعات ژنتيك منحصر به فرد خود را منتقل مي كند و به هيچ وجه قادر به باروري تخمك انسان نيست . شايان ذكر است تاكنون هيچ كس ادعاي خلق و توليد يك سلول مانند اسپرم را ننموده و كاربرد واژه اسپرم مصنوعي در باروري انسان اشتباهي آشكار و از بعد علمي غير قابل فهم و درك است . همچنين امكان استفاده از تخمك يك موجود ديگر يا امكان ساخت سلولي بنام تخمك ، يا هر سلول ديگر براي بشر مقدور نيست . (10 )
قائلین به حرمت :
اکثر فقها تلقیح اسپرم مرد بیگانه با تخمک زن را حرام می دانند .از آن جمله امام خميني (ره) كه مي فرمايند:« تلقیح به اسپرم غیر زوج جایز نیست بدون فرق بین این که زن ، شوهر داشته باشد یا نه ، زوج و زوجه راضی به این عمل باشند یانه . زن از محارم صاحب اسپرم مثل مادر و خواهرش باشد یا نه . » (11)
ایشان ضمن بیان حکم تکلیفی عمل تلقیح مصنوعی با اسپرم غیر شوهر فروعاتی را نیز در مساله بیان فرموده اند :
1- آیا زن مورد لقاح مصنوعی شوهر دارد یا نه ؟
2- در صورت وجود شوهر ، زوج و زوجه راضی به این عمل هستند یا نه ؟
3- زن از محارم صاحب اسپرم مثل مادر یا خواهر هست یا نه ؟
ایشان تلقیح مصنوعی با اسپرم غیر شوهر را در تمامی موارد و فروعات حرام می دانند .
بسياري از فقهاي ديگر نيز همچون آيت ا… بروجردي ( 12 ) ، آيت ا… گلپايگاني ( 13 ) ، آيت ا… سيستاني ( 14 ) ، آيت ا… خويي ( 15 ) ، آيت ا… جعفر سبحاني ( 16 ) ، آيت ا… سيد محسن حكيم ( 17 ) و نيز آيت ا… صافي گلپايگاني ( 18 ) به صراحت در مورد تلقيح مصنوعي با نطفه بيگانه اعلام نموده اند كه اين عمل جايز نيست و تفاوتي بين اينكه طرفين راضي به اين امر باشند و يا اينكه توسط مرد اجنبي يا خود زوجين باشد، و اينكه زن داراي زوج باشد يا نباشد نيست ولي در مورد حكم وضعي آن و وضعيت نسب كودك در برخي موارد قائل به ثبوت احكام ولد الزنا مي باشند و در برخي موارد احكام ولد الشبهه را بر كودك متولد شده جاري مي دانند .
ادله ی قائلین به حرمت
الف – بعضی از محققین در استدلال به دلیل حرمت این موضوع می فرمایند :
شمول اصاله الاباحه در این مورد مستقیماً موجب نقض اغراض مهم شارع مقدس وتقویت مصالح عظیمه خواهد شد وحتماً جایز نیست هر چند آیه وروایتی صریحاً در حرمت آن نداریم و اطلاقات و عموم لفظی هم نداشته باشیم با شم الفقاهه حرمت آن را درک می کنیم . (19)
پس با این وجود دیگر جایی برای اجرای اصاله البرائه و اصاله الاباحه نيست ولی برای اثبات حرمت و ممنوعیت این عمل دلایل زیر از آیات و روایات اقامه شده است .
ب – آیات
آیات مورد استدلال برای حرمت و ممنوعیت تلقیح مصنوعی با اسپرم غیر شوهر
1- آیه ی شریفه ی وقل للمومنات یغضضن من ابصارهن و یحفظن فروجهن (20)
ای پیامبر به زن های با ایمان بگو چشم های خود را از نگاه هوس آلود فرو گیرند و دامان خویش را حفظ کنند .
وجه استدلال :
این آیه ی شریفه به حفظ فرج امر نموده و چون متعلق حفظ در این آیه بیان نشده است و عدم ذکر متعلق نیز افاده عموم می نماید پس اقتضای آیه ی شریفه لزوم حفظ فرج از هر چیز است ، حتی تلقیح مصنوعی.
پس مدلول آیه منحصر به حفظ فرج از نزدیکی یا مقاربت نامشروع نیست بلکه تلقیح مصنوعی را نیز شامل می شود .
ممکن است در دلالت آیه به حرمت تلقیح این گونه گفته شود که ظاهر آیه لزوم حفظ فرج از غیر شوهر می باشد ولی نسبت به شوهر یا خود زن آیه دلالتی بر لزوم حفظ فرج ندارد ، به عبارت دیگر تصرف خود زن یا شوهر با داخل کردن یک جسم خارجی یا منی شخص بیگانه مشمول آیه ی فوق نمی شود .
جواب ایراد فوق این است که حفظ فرج از ادخال نطفه ی اجنبی هر چند توسط شوهر یا خود زن باشد از لوازم و شئونات حفظ از غیر است و از این رو اطلاق حفظ از غیر، مقتضی حرمت ادخال نطفه غیر شوهر به رحم زن می باشد .(21 )
2- والذین هم لفروجهم حافظون الاعلی ازواجهم اوماملکت ایمانهم فانهم غیر ملومین فمن ابتغی وراء ذلک فاولئک هم العادون . (22)
و آن ها که دامن خود را از آلوده شدن به بی عفتی حفظ می کنند و تنها آمیزش جنسی با همسران و کنیزانشان دارند که در بهره گیری از آنان ملامت نمی شوند و کسی که غیر این زنان حلال را به مباشرت طلبد البته ستمکار و متعدی خواهد بود .
جمله فمن ابتغی … دلالت می کند بر این که هر عمل منافی با حفظ فرج تعدی و تجاوز از حدود شرعی است مگر این که از راه ازدواج یا ملک شرعی انجام گیرد.
پس مردی که اسپرم خود را ولو با وسائل و ابزار جدید در رحم زن دیگر بریزد تجاوز کار و گناهکار خواهد بود .
اشکالی که بر این استدلال وارد است :
آن چه به طور ارتکازی از حفظ فرج متبادر می شود نگهداری آن از آمیزش است پس آیه شامل تلقیح با اسپرم مرد بیگانه نمی شود . ( 23 )
3- حرمت علیکم امهاتکم و بناتکم … و حلائل ابنائکم الذین من اصلا بکم و ان تجمعوا بین الاختیين الا ما قد سلف ان الله کان غفوراً رحیما ( 24 )
حرام شده بر شما مادرانتان و دخترانتان …
و همسران پسرانتان که از نسل شما هستند ( نه پسر خوانده ها ) و نیز حرام است بر شما بین دو خواهر جمع کنید مگر آن که در گذشته واقع شده چرا که خداوند آمرزنده و مهربان است .
وجه استدلال
در این آیه به مردان دستور داده شده که گروه زنانی که نام برده شده اند بر آنان حرام است . معنای حرام بودن همان ممنوع بودن است از آن جا که ممنوع بودن فراگیر است و به ذات زن ها نسبت داده شده نشان می دهد که هر فعلی که در ارتباط با آنان صورت پذیرد حرام است پس نتیجه گرفته می شود که قرار دادن نطفه مرد بیگانه در رحم زن ولو توسط دستگاه های دیگر حرام است . آيت ا… مؤمن در مقاله خود تحت عنوان سخني درباره تلقيح ، ضمن نقل استدلال به اين آيه آن را كافي و وافي مقصود ندانسته و مي فرمايد :
« ولی این آیه نمی تواند دلیل بر حرام بودن این عمل باشد چرا که حرام بودن در این آیات به خصوص ازدواج با این زنان و کامجویی از آنان انصراف دارد و تلقیح مصنوعی را شامل نمی شود . »
ممکن است گفته شود :
با توجه به این که تکلیف ( حرمت ) تنها به افعال تعلق می گیرد نه امهات و بنات ناچار باید این جا فعلی را در تقدیر بگیریم و چون حذف متعلق مفید عموم است فعل مقدر باید به گونه ای باشد که تلقیح را نیز شامل شود .
جواب این است که روشن است اراده چنین عمومی صحیح نیست زیرا موجب تخصيص اکثر می شود بنابراین باید فعلی را که در نظرگاه عرف مناسب این مقام است در تقدیر گرفت و آن آمیزش است و توجه به آيه قبل و آيه بعد نشان مي دهد كه غير از زنان نام برده شده كه بر مردان حرام هستند ، زنان ديگر را خداوند از راه عقد و ازدواج و پرداخت مهريه بر مردان حلال كرده است و آيه قبلي « ولا تنكحوا ما نكح آبائكم من النساء . . . . . » نيز نشان مي دهد كه آيات فوق درباره ازدواج با زنان وارد شده و در مقام بيان اين است كه ازدواج با چه زناني حلال و با چه زناني حرام است و جمله « و ان تجمعوا بين الاختين » نيز گواه اينست كه منظور آيه تلقيح مصنوعي نيست بلكه مراد ازدواج و آميزش است . ( 25 )
ج – روایات
در بیان اثبات حرمت تلقیح زن با نطفه ی مرد بیگانه می توان به روایات زیر استدلال کرد . این روایات به صراحت دالّ بر حرمت قرار گرفتن نطفه مرد اجنبی در رحم زن اجنبیه است .
1- شدید ترین عذاب در روز قیامت عذاب مردی است که نطفه ی خود را در رحم زن نامحرم بریزد . [عن علی بن ابراهیم عن ابیه عن عثمان بن عیسی عن علی بن سالم عن ابی عبدا… (ع) قال : ان اشد الناس یوم القیامه رجلاً اقرّ نطفته فی رحم یحرم علیه] ( 26 )
وجه استدلال :
از ظاهر حدیث معلوم می شود که قرار دادن نطفه در رحم زنی که بر مرد حرام است سخت ترین عذاب را در پی دارد و اگر شخصی زنا کند و خود را عزل کند یعنی آب خود را بیرون بریزد دیگر این عذاب سخت موضوعیت نخواهد داشت .و در این جهت بر حسب عرف مباشرت دخالتی ندارد به همین دلیل فقها با استدلال به این حدیث عزل – بیرون ریختن منی – را بر شخص زنا کار واجب دانسته اند چون از حدیث معلوم می شود که علاوه بر عمل آمیزش که خود گناه بزرگی است ریختن نطفه در رحم خود حرامی دیگر است . ( 27 )
2 – در میان کارهایی که بنی آدم انجام می دهد کاری بدتر و گران تر بر خداوند از کشتن پیامبر یا امام یا خراب کردن کعبه – که خداوند آن را بر بندگانش قبله قرار داده – یا ریختن منی توسط مرد در رحم زنی از روی حرام نیست . [قال النبی (ص) : لن یعمل ابن آدم عملاً اعظم عندالله عزوجل من رجل قتل نبیاً او اماماً او هدم الکعبه التی جعلها قبله لعباده او افرغ مائه فی امراه حراماً. ](28)
وجه استدلال
ظاهر حدیث حکایت از آن دارد که قرار دادن اسپرم در رحم زن بیگانه گناهی مستقل و جدای از حرام بودن آمیزش با او است و عملی است جدای از آمیزش و اگر مردی با زنی در آمیزد و منی خود را در رحم زن بریزد دارای دو گناه مجزا خواهد بود ، پس ریختن منی در رحم اجنبیه و لو از طریق غیر مقار بت و نزدیکی حرامی است مستقل و ربطی به آمیزش ندارد .
در این جا به تناسب حکم و موضوع می توان سبب حرام بودن ریختن اسپرم را به عنوان یک حرام مستقل به دست آورد و آن این است که قرار دادن اسپرم در رحم زن برای صاحب اسپرم حرام است – سبب بسته شدن نطفه از راه نامشروع می شود در نتیجه از این حدیث استفاده می شود که بسته شدن نطفه به وسیله ی اسپرم و تخمک زنی که آمیزش با او جایز نیست حرام است (29)
سند حدیث : در سند حدیث اشکال وجود دارد چون قاسم بن محمد اصفهانی توثیق نشده است هرچند بعید نیست که این حدیث معتبر باشد به ویژه این که در من لایحضره الفقیه به پیامبر (ص) اسناد داده شده است . (30)
3 – اسحاق بن عمار می گوید : به ابو عبدالله (ع) گفتم زنا بدتر است یا نوشیدن شراب و چگونه در نوشیدن شراب 80 تازیانه و در زنا 100 تازیانه مقرر گردیده است . امام (ع) فرمود : ای اسحاق حد یکی است لکن مقدار آن بدین سبب افزوده شد که زنا سبب از بین رفتن نطفه و قرار دادن آن در غیر جایگاهی می شود که خداوند بدان دستور داده است . ] عن اسحاق بن عمار – قال : قلت لابی عبدالله علیه اسلام الزنا شر او شرب الخمر و کیف فی شرب الخمر ثمانون و فی الزنا ماه .فقال یا اسحاق : الحد و احد و لکن هذا لتضییعه النطفه و لو ضعه ایاها فی غیر موضعه الذی امره الله عزوجل](31)
وجه استدلال
امام (ع) علت افزوده شدن بیست ضربه را چنین بیان می کند که در زنا سبب از بین بردن نطفه می شود و از بین بردن نطفه حرام است تا آن جا که سبب می شود بیست تازیانه بر حد افزوده شود و قرار دادن نطفه را در غیر جایگاه خود که رحم همسر شرعی باشد معرفی می فرماید .
برخي از فقها همچون آیت ا… مومن روایت را ناظر بر حرمت لقاح اسپرم مرد بیگانه با تخمک زن می داند . از نظر ایشان واژه نطفه در این روایت به معنای آمیختن اسپرم مرد و تخمک زن است . اساساً بسته شدن نطفه ی مرد با تخمک زن بیگانه است . (32 )
البته ايشان تاکید می کنند اگرچه لحن روایت ناظر به تحریم استقرار نطفه برمرد است ولی بعید نیست این عمل بر زن هم حرام باشد زیرا قرار دان نطفه عملی است که دو طرف درآن نقش دارند. واز آنجا که حدیث در مقام بیان علت افزایش حد زنا است باید گفت همان چیزی که علت افزایش بیست تازیانه در حد مرد است علت افزایش حد در زن نیز هست و زانی و زانیه را در قرار دادن نطفه در جایگاه نامشروع شریک می داند بنابراین مدلول حدیث حرمت انعقاد نطفه از اسپرم مرد وتخمک زن غیر همسر بر هردو می باشد. (33)
سند حديث :
سند حديث ضعيف است چون در آن ، حسن ابن علي ابن ابي حمزه بطائني همانطور كه در كتاب رجال كشي و غير آن آمده فردي ضعيف است. (34)
4- روایت محمد بن سنان از امام رضا (ع) که حضرت در پاسخ سوال او نوشتند :
خداوند زنا را به خاطر فساد و قتل نفس و آمیختگی انسان و ترک تربیت کودکان و آمیختگی و فساد در ارث و … حرام نمود . [حرم الله الزنا لما فیه من الفساد و من قتل النفس و ذهاب الانساب و ترک تربیه الاطفال و ما اشبه ذلک من وجوه الفساد. ](35)
5- روایت احمد بن علی بن … عن امام صادق (ع)
زندیقی از امام صادق (ع) پرسید چرا خداوند زنا را حرام کرده است . حضرت در جواب فرمودند : چون باعث فساد و از بین رفتن نظام ارث می شود . [قال : ان زندیقاً قال له لم حرم الله الزنا قال لما فیه من الفساد و ذهاب المواریث ]( 36 )
با توجه به فلسفه ی تحریم زنا و با بررسی اثرات آن و مقایسه ی آن با بارور نمودن زن با نطفه ی مرد بیگانه می بینیم که همان اثر اختلاط انساب و از بین رفتن نظام ارث در ما نحن فیه نیز متصور می باشد .
آيت اله حرم پناهي(37) در رد دلالت دو حدیث مذکور می نويسند :
برخی گفته اند که این حدیث و حدیث قبلی دلالت می کنند که حکمت تحریم زنا به هم ریختن نظام خویشاوندی و ارث بری است و عین حکمت در حرمت تلقیح مصنوعی نیز وجود دارد .
این گفته صحیح نیست زیرا اولاً با چشم پوشی از ضعیف بودن سند روایت این سخن اخص از مدعی است چون اگر صاحب نطفه مشخص باشد حکمت یاد شده وجود نخواهد داشت و دوم آن که تنها علت حکم است که قابل عمومیت بخشی است و می تواند تخصیص زند و چنین کاری از حکمت بر نمی آید زیرا حکمت تعبیر دیگری از مقتضی است و احتمال دارد در موارد مقتضی وجود داشته باشد ولی به سبب وجود مانع نتواند مؤثر واقع شود به ویژه در جاهایی مانند محل بحث که برای آن چندین مقتضی ذکر شده است و برخی از آن ها تنها اقتضای کراهت دارد نه حرمت مانند ترک تربیت که در حدیث پنجم – حدیث سنان – آمده است . (38)
د- نقش علل و حکمت شرایع در اثبات حرام بودن تلقيح مصنوعي با گامت بيگانه .
با صرف نظر از دلالت احاديث مربوط به علل تحریم زنا و احكام مشابه، می توان به کمک آن ها موجودیت یک سری قواعد و اصولی را استخراج کرد که با توجه به نزدیک بودن موضوع « تلقیح زن با نطفه ی مرد بیگانه و اهدا اسپرم بیگانه به زن » با ابواب فقهي متناسب همچون زنا و مساحقه و ازدواج ، قواعد و علتهاي موجود در تحريم آنها را در اين موضوع نيز بكار برد .
قواعد موجود در علل تحریم زنا :
1- اختلاط نسب ها
2- فساد مواریث
3- اختلاط محرم و نامحرم
4- بروز اختلافات خانوادگی
5- متلاشی شدن کانون خانواده
6- به وجود آمدن فرزندان بدون نسب
7- قرار دادن نطفه در محلی که خداوند قرار دادنش را در آن محل حرام کرده .
8- مجهول بودن پدر و مادر واقعی نسبت به فرزند
9- قطع رحم (39)
اهداي جنين و رحم استيجاري
در دو صورت اخير هم همانند صورت قبلی فقها نظرات متفاوتی دارند .
صاحب تخمک بیگانه است و همسر مرد محسوب نمی شود . اکثر فقها این مورد را جایز نمی دانند ولی بعضی از فقها مانند (. خامنه ای ، سیستانی و صانعی) در صورت حرج آن را جایز می دانند .
هر چند مورد روایات مذکور حرمت قرار دادن اسپرم مرد بیگانه را در رحم زن بیان می دارند لکن مورد مخصص نیست بلکه خصوصیت از این مورد برداشته می شود و حرام بودن موردی را که نطفه از اسپرم مرد و تخمک زنی که بر او حرام است تشکیل شده را نیز در بر می گیرد .فلذا از روایات مذکور می توان ممنوع بودن این موارد را اثبات کرد .
قرار دادن جنین در رحم زن محرم یا نامحرم ( اهداء جنین ) موارد مطرح شده در دو صورت قبلی در این مورد نیز جاری می شوند و از لحاظ حرمت و ممنوعیت همانند آن دو می باشد .
در رحم استيجاري اسپرم و تخمک زن و شوهر با یکدیگر تلقیح می شود و در رحم زن دیگری قرار می گیرد که کودک بعد از تولد به صاحب تخمک و اسپرم بازگردانده می شود و با تولد در اختیار زن صاحب رحم و شوهر قرار می گیرد .
تعدادی از آیات عظام ( از جمله : آیت ا… خامنه ای) این عمل را جایز دانسته و فرزند را ملحق به صاحب اسپرم و تخمک می دانند . (40)
برخی نیز ( مانند : آیت الله اراکی ) بیشتر به مادر دانستن زن دوم که جنین را حمل کرده ، تمایل نشان داده اند و اصل عمل را در بعضي صور مانند اينكه فرزند به رحم زن دوم مرد منتقل شود را جايز دانسته اند . (41) اما عده ای مانند آیت الله سیستانی می فرمایند : « نسبت به هر دو احتیاط ترک نشود . » (42)
قائلین به جواز
برخی از فقها ء در صورت وجود حرج ، تلقیح مصنوعی با گامت بیگانه را جایز دانسته اند .
آیت الله خامنه ای در پاسخ استفتائی در این مورد فرموده اند :
« تلقیح زن از نطفه ی مرد اجنبی فی نفسه اشکال ندارد ولی باید از مقدمات حرام از قبیل نگاه و لمس حرام و غیر آن ها اجتناب شود » .
ایشان در خصوص نسب ناشی از این تلقیح می فرمایند :
به هر حال در صورتی که با این روش کودکی به دنیا بیاید ملحق به شوهر آن زن نمی شود بلکه ملحق به صاحب نطفه و به زنی است که صاحب رحم و تخمک است .(43)
آیت ا… صانعی نیز می فرمایند :
« وارد نمودن اسپرم مرد اجنبی در رحم زن مسلمانی که شوهرش عقیم است حرام است لکن برای رفع مشکل نداشتن فرزند حرج و مشقتی که برای زن و شوهر وجود دارد حرمت عمل با رضایت شوهر زن مرتفع می گردد و حرج ، نافی و رافع این گونه حرام هاست . (44)
البته بیشتر فقها فرزند را نامشروع نمی دانند و ملحق به صاحب تخمک و اسپرم می دانند . (45)
ادله قائلین به جواز
دلیل قائلین به جواز اصاله الاباحه است همانطوري كه در ادله قائلين به جواز در تلقيح مصنوعي زوجين بيان شد. با توجه به اینکه در آیات قرآنی و روایات مذکور حرمت این عمل ، نص صریحی وارد نشده است و هیچ یک از عناوین محرم در شریعت نظیر زنا و غیره بر این عمل صادق نیست ، فلذا اصل ، اباحه و جواز این عمل است و از نظر محققین اساساً جواز مطابق با قاعده است و این منع و حرمت است که نیازمند دلیل است .
فتوای بعضی از فقها همچون آیات خامنه ای و صانعی و برخی دیگر، موید این استدلال است .(46)
علاوه بر آن هر يك از آيات مذكور در ادله قائلين به حرمت كافي و وافي به مقصود نيستند چرا كه آيه اول دلالت بر نگهداري دامن و حفظ فرج از غير شوهر تعرف زن يا شوهري با ادخال نطفه بيگانه مشمول آن نمي شود
و آيه دوم دال بر نگهداري فرج از آميزش است وآيه سوم دال بر حرام بودن ازدواج با اين گروه از زنان دارد نه بر تلقيح مصنوعي .
و روايات نيز با صرف نظر از سند آنها از لحاظ دلالت كافي و وافي به مقصود نيستند.
دیدگاه فقهای اهل سنت در مورد اهداء گامت
در مورد لقاح اسپرم مرد در رحم همسرش به غیر جماع شافعیه و حنفیه قائل به اباحه هستند و آن را حلال می دانند.
بسیاری از فقهای محدثین استفاده از طریق تلقیح مصنوعی ( داخلی و خارجی) با تمامی صور آن در صورتی که منجر به علاج عقیم بودن زوجین شود مباح می دانند به شرطی که احتیاطات لازم در مورد مقدمات آن رعایت شود و این عمل توسط اجنبی نباشد. (47)
هیأت مشاوره اسلامی در پی فتوای صریح علامه شیخ محمود شلتوت اظهار داشت:
تلقیح اسپرم غیر شوهر به رحم زن به هر صورتی که باشد حرام است و اگر این کار با علم و آگاهی صورت پذیرد رابطه نامشروع و زنای محصنه است.
نظرات علماء اهل سنت در خصوص موارد حرام بودن اهداء گامت و تلقیح مصنوعی به این شرح است:
- تلقیح بین نطفه زوج و تخمک زن اجنبی باشد بعد نطفه در رحم زوجه قرار گیرد.
- تلقیح بین نطفه اجنبی و تخمک زوجه باشد بعد به رحم زوجه منتقل شود.
- تلقیح خارجی بین اسپرم و تخمک زوجین باشد بعد در رحم (بیگانه) استیجاری قرار گیرد.
- تلقیح خارجی بین اسپرم و تخمک مرد اجنبی و زن اجنبیه باشد بعد نطفه در رحم زوجه قرار گیرد.
- تلقیح خارجی بین اسپرم و تخمک زوجین باشد بعد در رحم زوجه دیگر مرد که چند همسر دارد قرار گیرد. (48)
فتوای چند تن از علماء اهل سنت:
سؤال- اگر تلقیح بین اسپرم مرد و رحم زن اجنبیه صورت بگیرد آیا زنا محسوب می شود؟
الف – شیخ مصطفی زرقاء:
ممکن نیست این صورت مثل زنای حقیقی مباشر باشد چون در آن رکن معروف زنا که دخول و مباشرت است نیست.
و ممکن نیست که قائل به استحقاق عقوبت به حد زنا که شرع در حالت زنای حقیقی واجب دانسته شویم فقط این عمل چون ممنوع بوده اگر انجام شود مستوجب تعزیر است. (49)
ب – شیخ عطیه صقر:
اگر تلقیح مصنوعی باشد به غیر اسپرم زوج باشد چه با رضایت او باشد چه نباشد حرام است. چون فرزندی دیگر است و از خانواده شمرده نمی شود.
اما، تلقیح با داخل کردن فرد غریبه در خانواده صورت زنا را جمع می کند که انساب با آن مخلوط می شود. روابط ضعیف شده و حقوق ضایع می شود و حسد و کینه را در دلها می کارد اگر صورت تلقیح با صورت زنا مختلف نبود حدی که برای زنا مقرر شده به این تلقیح هم واجب می شود. (50)
ج- شیخ محمود شلتوت:
تلقیح با اسپرم مرد اجنبی انسان را از سطح انسانی خارج می کند و این عمل از نظر شریعت گناه بزرگ است با زنا در یک چارچوب قرار می گیرد و حقیقتشان و نتیجه شان یکی است چون قرار دادن اسپرم مرد اجنبی است در رحمی که بین آن دو ارتباط به سبب عقد زوجیت شرعیه نیست اگر در صورت جریمه کوتاهی نبود حکم تلقیح در این حالت حکم زنا مي شود. (51)
د – شیخ الطنطاوی
این عمل زنا محسوب نمی شود و حد بر او جاری نمی گردد چون اقامه حد شرعی دارد. که اینجا محقق نشده است ولی تعزیر می شود. (52)
نظر برگزيده :
با توجه به جديد بودن بحث تلقيح مصنوعي به شيوه معمول پزشكي آن ، در هيچ يك از منابع قرآني و روايي ، نصّ صريحي بر ممنوعيت آن وارد نشده است و هيچ يك از عناوين محرم در شريعت نظر زنا و غيره بر اين عمل صادق نيست و آيات مذكور در ادله قائلين به حرمت كافي و وافي به مقصود نيستند و روايات نيز با صرف نظر از سند آنها صراحت در حرام بودن تلقيح مصنوعي ندارد . فلذا به اقتضاي اصاله الاباحه حکم این عمل جواز آن می باشد. و بنا به نظر محققین اساساً جواز این عمل مطابق با قاعده است و صراحت فتوای برخی از فقها همچون (آیات عظام خامنه ای و صانعی) دلیل این نظریه است. لازم به ذکر است که در منابع قانونی ایران در مورد حکم تکلیفی تلقیح مصنوعی اظهار نظر نشده است ولی اصل 167 قانون اساسی در صورت فقدان قانون در مسأله با اهمیت، راهکار مراجعه به آراء معتبر فقها را بیان نموده است. و از آنجائیکه آراء فقها در این مسأله متفاوت می باشد و مسأله دارای اهمیت اجتماعی می باشد و طبق استفتائی از محضر مقام معظم رهبری شده است در اینگونه مسائل وظیفه مراجعه به فتوای ولی فقیه است.(53)
فلذا نظر برگزیده ، همان فتوای برخي از فقها است که فرموده اند:
تلقیح مصنوعی زن از طریق نطفه مرد اجنبی فی نفسه اشکال ندارد ولی باید از مقدمات حرام از قبیل نگاه و لمس حرام و غیر آنها اجتناب شود، به هر حال در صورتی که با این روش کودکی به دنیا بیاید ملحق به شوهر آن زن نمی شود بلکه ملحق به صاحب نطفه و به زنی است که صاحب رحم و تخمک است. (54)
نتیجه گیری
1- از آن جایی که بیش از پانزده درصد افراد جامعه در معرض بیماری ناباروری و نازایی قرار دارند اهدا ء گامت یکی از پیشرفته ترین راه های درمان این بیماری است که نقش مهمی در صاحب فرزند شدن و تحکیم خانواده ها خواهد داشت .
2- اهداء گامت و تلقیح مصنوعی از ده ها سال قبل در کشورهای پیشرفته مورد توجه پزشکان بوده و بر همین اساس منجر به تصویب قوانینی در آن کشورها شده است .
3- در کشور ایران با توجه جدید بودن مسئله قانونی در این موضوع وضع نشده است .
4- موضوع سابقه ای در احادیث ندارد و فقط می توانیم احکام آن را از احادیث موضوعات مشابه همچون فرزند ، مساحقه و غیره برداشت نماییم .
5- با توجه به جدید بودن موضوع ، در دیدگاه فقها سابقه ی آن از زمان آیت الله بروجردی آغاز می شود که ایشان در پاسخ استفتائی نسبت به این مساله فتوایی صادر نموده اند .
6- اکثر قریب به اتفاق فقها بارور نمودن زن با گامت شوهر را مشروط بر اجتناب از مقدمات حرام از قبیل لمس و نظر اجنبی جایز دانسته اند .
7- فقها در حکم تکلیفی اهداء گامت بیگانه آراء متفاوتی دارند ولی با توجه به این که مقام معظم رهبری قائل به جواز آن فی نفسه می باشند و با توجه به این که موضوع دارای اهمیت اجتماعی و حکومتی می باشد بنابراین اهداء گامت با اسپرم و تخمک بیگانه جایز است .
8- در هیچ یک از منابع قانونی ایران حکمی در موضوع ذکر نشده است ولی به استناد اصل 167 قانون اساسی در مورد ی که حکم قضیه در قانون ذکر نشود تکلیف مراجعه به آرا معتبر فقها می باشد و با توجه به این که فتوای ولی فقیه صراحت در جواز می باشد و فتوای ایشان مقدم برسایر آراء فقها می باشد فلذا این نتیجه به دست می آید که از لحاظ قانونی اهداء گامت با اسپرم یا تخمک بیگانه جایز است .
9- نسب در اهداء گامت بنا بر جواز زوجین مانند نسب فرزندان طبیعی زن و شوهر می باشد .
پی نوشت
1- صاد / 72-71
2- نساء / 1
3- مریم/ 9-7 و هود/ 72-71
4- آیت ا… جعفر سبحانی : « تلقیح نطفه ی زوج به زوجه ، با رعایت موازین شرعی به هنگام تلقیح کاملاً بی اشکال است . » ( فصل نامه ی رهنمون ، شماره ی 2 و 3 ، صفحه ی 217 )
– آیت ا… محمد حسن مرعشی شوشتری : « تلقیح نطفه ی زوج در رحم زوجه ، با رعایت موازین شرعی ، اشکال ندارد » . ( توضیح المسائل ، صفحه ی 553 )
– آیت ا… محمد رضا گلپایگانی : « تلقیح نطفه به حلیله ی خود ( زن حلال خودش ) در صورتی که زوج متصدی باشد اشکال ندارد ، اولاد حلال زاده به هر دو ملحق است . » ( مجمع المسائل فارسی ، ج2 ، ص 177 . )
– آیت ا… سید ابوالقاسم خوئی : « تلقیح زن به نطفه ی شوهرش جایز است . بله ، اگر این عمل توسط غیر شوهر انجام شود و در اثر آن لمس یا نظر به آلت تناسلی زن لازم آید ، جایز نخواهد بود و حکم ولد حاصل از این عمل نیز بدون هیچ تفاوتی مانند سایر اولاد زوجین خواهد بود . ( مستحدثات المسائل ، صص 43-42 )
– آیت ا… خامنه ای : « عمل مذکور فی حد نفسه اشکال ندارد ، ولی واجب است از مقدمات حرام مانند لمس و نظر اجتناب شود . » ( اجوبه الاستفتائات ، ج 2 ، ص 67 )
– امام خمینی : « اشکالی در جواز تلقیح اسپرم مرد به همسرش نیست ، اگر چه پرهیز کردن از انجام مقدمات حرام واجب است مانند این که تلقیح کننده اجنبی باشد یا تلقیح مستلزم نظر کردن به چیزی که نظر به آن جایز نیست باشد ، پس اگر فرض شود نطفه بر وجه حلال خارج شده باشد و زوج آن را به همسرش تلقیح کند و از آن نطفه فرزندی به وجود آید ، فرزند آن دو محسوب می شود ، مانند این که با جماع آن فرزند متولد شود ، بلکه اگر تلقیح از اسپرم مرد با همسرش به وجه حرام واقع شود ، مانند این که اجنبی آن عمل تلقیح را انجام دهد یا اسپرم به وجه حرام خارج شود ، بازهم فرزند آن دو محسوب می شود اگر چه با ارتکاب حرام گناه کرده اند . ( تحریر الوسیله ، ج2، ص748،مساله ی 1)
– آیت الله محمد تقی بهجت : « فی نفسه مانعی ندارد وازلمس ونظرحرام اجتناب شود. » ( دکترصمدی اهری ، محمدهاشم ، نسب ناشی ازلقاح مصنوعی درحقوق ایران واسلام (بخش استفتائات )، سوال2، ص30 )
– آیت الله جواد تبریزی : « تلقیح نطفه با اسپرم، خصوص زوج دررحم زوجه ، توسط خصوص شوهرجایزاست وغیراین صورت ازمواردسوال (ازطریق پزشک معالج ) جایزنیست ».(همان ،ص31 )
– آیت الله سیدمحمدصادق روحانی :« تلقیح نطفه از طریق شوهرهیچ اشکال ندارد وازطریق پزشک، اگرمستلزم نظرولمس عورت وبدن زن نباشد جایزاست واگرمستلزم باشد ، به واسطه آن لازم ، حرام است ». ( همان ، ص35 )
– آیت الله لطف الله صافی گلپایگانی : « از طریق شوهر جایز است، ولی از طریق غیر شوهر، اگر مستلزم فعل حرامی مثل نظر و لمس حرام شود جایز نیست ». ( همان ،ص37)
– آیت الله محمد شاهرودی: « از طریق شوهر یا طریق دیگر که مستلزم حرام نباشد، جایز است ». (همان ،ص38)
– آیت الله موسوی اردبیلی :« از طریق شوهر که اشکال ندارد، ولی پزشک معالج باید در انجام کار مرتکب حرامی نشود». ( همان ،ص 46)
– آیت الله حسین نوری همدانی :« از طریق شوهر اشکالی ندارد ». ( همان ، ص 46 )
5- فاضل لنکرانی ،.م، جامع المسائل ،مطبوعاتي امير قم ،1376 ،ج2،ص.602 تا606
6- شهید ثانی ، شرح لمعه ، کتاب الحدود ، 1365 ،قم، ج 8 ، ص اول
7- ابن مكي ،م، ترجمه اميني و ديگران ، علي رضا، 1384 ، تحرير روضه ، 1384،ص.428
8- همان، جلد 2 ص 430
9- قانون مجازات اسلامی ماده ی 64 : زنا در صورتی موجب حد می شود که زانی یا زانیه بالغ و عاقل و مختار بوده و به حکم و موضوع نیز آگاه باشد .
ماده ی 65 : هر گاه زن یا مردی حرام بودن جماع با دیگری را بداند و طرف مقابل از این امر آگاه نباشد و گمان کند ارتکاب این عمل برای او جائز است فقط طرفی که آگاه بوده است محکوم به حد زنا می شود .
ماده ی 69 : اقرار در صورتی نافذ است که اقرار کننده دارای اوصاف بلوغ ، اختیار ، قصد باشد .
10- بهجتي اردكاني ،ز ، اهداء گامت …، مقاله مشاوره ارزيابي سلامت و … ، تهران 1385 ص 63
11- خمینی(ره) ،س، ر ، تحریر الوسیله ،1390ق، ج 2 ، ص 559 ، مساله ی 2 .
12- آیت الله بروجردی(ره) : «آنچه از مفاهیم ادله و بعضی مناطیق آن ها استفاده می شود این است که تلقیح مصنوعی مرد اجنبی بر زن اجنبیه خواه دارای زوج باشد یا نباشد، حرام است و در بعضی از صور آن ،احکام ولد الزنا ثابت است و در بعضی صور احکام ولد شبهه .»
13-آیت الله گلپایگانی(ره) : تلقیح نطفه ی اجنبی به اجنبیه به نظر حقیر جایز نیست ، بلی در صورتی که با جهل به مساله این عمل انجام شده ، ظاهر آن است که حکم ولد شبهه را دارد و اولاد در حکم حلال زاده است در توارث و سایر جهات .
14- آیت الله سیستانی (مدظله): اگر زن اسپرم مرد اجنبی را در فرج خود داخل کند گناه کرده است .
15- آیت الله خویی تلقیح زن به منی مرد بیگانه جایز نیست خواه عمل توسط مرد اجنبی تحقق پذیرد یا به وسیله ی شوهر …
16- آیت الله سبحانی(مدظله) : تلقیح نطفه ی مردی به زوجه ی دیگری جایز نیست خواه طرفین راضی باشند یا نباشند . تقویت نطفه ی زن با نطفه ی دیگری و امتزاج آن نیز حرام است .
ایشان ضمن بیان حکم تکلیفی این عمل در خصوص نسب فرزند متولد از این تلقیح بیان می دارند
فرزند به صاحب نطفه و مادر منسوب خواهد بود و حکم ولد زنا نخواهد داشت بالاخص در صورتی که از روی شبهه باشد و زوجه هنگام تلقیح تصور کند که نطفه مربوط به زوج خود می باشد و در واقع از آن دیگری بوده .
17-آیت الله سید محسن حکیم(ره) استفاده از نطفه ی بیگانه برای باردار کردن زن مجاز نیست و چنین فرزندی از هیچ یک از آن دو ارث نمی برد ولی با صاحب آن دو – صاحب نطفه و تخمک – محرم است .
18- آیت الله صافی گلپایگانی(مدظله) : تلقیح زن با اسپرم مرد اجنبی حرام است زمانی که تلقیح در رحم به طریق وطی حرام یا به مجرد داخل کردن اسپرم باشد بلکه احتیاط واجب ترک آن به طور مطلق است0 اگر چه تلقیح خارج رحم باشد و بعد از تلقیح نطفه ( جنین ) داخل رحم گردد بلکه مطلقاً . مگر این که هدف از تلقیح تکون و تشکیل آدم نباشد بلکه برای تجارب عملی در مرحله ی ابتدایی باشد .
19- آیت الله صافی گلپایگانی ، روش های نوین درمان نازایی ، 1382 ، ص 404 .
20- نور /31
21- محلاتي- ش، بررسي خلاء هاي قانوني حقوق كودك ، تهران 1384 ، ص40
22- مومنون/ 5 – 6
23- حرم پناهي ، م ، تلقيح مصنوعي، مجموعه مقالات روشهاي نوين ، تهران 1382، ص87
24- نساء / 23
25- حرم پناهي – همان – ص87 و محلاتي ، ش-همان ، ص42
26- حر عاملی ، م ، وسائل الشیعه ، ج 14 ، ص 239 ، باب 4 ، حدیث 1
27- حرم پناهی ، م ، 1382 ، روش های نوین … ، تلقیح مصنوعی ، ص 88
28- همان ، حدیث دوم
29- محلاتی ، ش ، 1384 ، بررسی خلاء های قانونی حقوق کودک ، ص 45
30- مومن ، م ، 1382 ، روش های نوین … ، سخنی درباره ی تلقیح ، ص 48
31- حر عاملی ، وسایل الشیعه ، ج 4 ، ص 268
32- محلاتی ، ش ، 1384 ، بررسی خلاء های قانونی حقوق کودک ، ص 45
33- همان
34- حرم پناهي ، م ، همان ، ص90
35- حر عاملي ، م ،وسائل الشيعه ، ج 14 ، ص 239
36- همان
37- حرم پناهی ، م ، 1382 ، روش های نوین … ، تلقیح مصنوعی ، ص 91 )
38- همان
39- روحاني علي آبادي ، م ،حكم شرعي تلقيح اسپرم و نطفه بيگانه ، مجموعه مقالات – همان – ص308
40- خامنه ای ، س.ع ، استفتائات ، ج2 ، ص 67 تا 70
41- اراكي ، م.ع ، رساله توضيح المسائل، قم ، بخش استفتائات ، ص 598
42- محلاتي ،ش ، همان ص52 ، به نقل از فصلنامه فقه اهل البيت ش 23 ص205
43- اجوبه الاستفتائات ، ج 2 ، ص67 ، و ص 70
44- صانعی ، ی ، مجمع المسائل ، ملحقات
45- آیات عظام بروجردی ، نجفی مرعشی ، گلپایگانی ، خمینی ، خویی ، جعفر سبحانی ، فاضل لنکرانی ، مکارم شیرازی ، صافی گلپایگانی ، تبریزی ، نوری همدانی و حکیم به نقل از بررسی حقوق کودک ناشی از تلقیح مصنوعی ، ص 39 .
46- الف-آیت ا.. خامنه ای : سوال :1- « اگر زن شوهرداری به علت یائسگی یا غیر از آن تخمک گذاری نکند ، آیا جایز است تخمکی از زن دوم شوهرش بعد از تلقیح با نطفه ی شوهر به رحم او منتقل شود؟ و آیا در این مورد تفاوتی هست بین ای که او یا زن دوم ، همسر دائم باشد یا موقت ؟
2- کدامیک از دو زن مادر کودک خواهد بود ؟ صاحب تخمک یا صاحب رحم ؟
3- آیا این عمل در صورتی که نیاز به تخمک همسر دیگر به خاطر ضعف تخمک زن صاحب رحم باشد ، به حدی که در صورت لقاح نطفه ی شوهر با آن ، خوف این وجود داشته باشد که کودک معیوب متولد شود ، نیز جایز است ؟
جواب : 1- اصل عمل مذکور شرعاً مانعی ندارد و در این حکم ، فرقی نیست بین این که نکاح آنان دائم باشد یا منقطع و یا یکی دائم باشد و یکی منقطع .
2- کودک ملحق به صاحب اسپرم و تخمک است و الحاق او به صاحب رحم هم مشکل است ، بنابراین باید در ترتیب آثار نسب ، نسبت به وی احتیاط مراعات شود .
3- این کار فی نفسه جایز است . ( اجوبه الاستفتائات ، ج 2 ، صص 69-68)
آیت ا… یوسف صانعی : سوال : « اگر از تخمک زنی که صیغه ی موقت شده استفاده شود ، ولی جنین را در رحم زن دائم قرار دهند ، آیا اشکال دارد ؟ آیا زنی که از تخمک های او استفاده شده مادر بچه محسوب می شود ؟
جواب : استفاده از تخمک زن که به عقد موقت در آمده ، برای قرار دادن در رحم زن دیگر مانعی ندارد . »
سوال : « اگر نطفه ی لقاح یافته را که متعلق به یک زن و مرد است به رحم زن دیگر انتقال دهند ، آیا اشکال دارد ؟ آن زن چه نسبتی باید با مرد داشته باشد ؟
جواب : قرار دادن نطفه ی آمیخته شده یعنی نطفه ی مرد و زنش که قبلاً مخلوط شده بعد از حالت امتزاج ، در رحم زن دیگر هیچ مانعی ندارد و به هر حال فرزند متولد ،ند صاحب نطفه ، بلکه فرزند زن صاحب تخمک هم می باشد و معلوم نیست که ارتباطی با صاحب رحم پیدا کند ، هرچند رعایت احتیاط مطلوب است . »
سوال : « این جانب به طور مادرزادی فاقد رحم می باشم و برای این که صاحب فرزند شوم ، طبعاً گفته اند که باید از رحم استیجاری استفاده نمایم ، بدین نحو که اسپرم همسرم را با تخمک من گرفته و در آزمایشگاه ممزوج نموده و جنین حاصله را در رحم زن دیگر قرار دهند ، می خواستم بدانم که آیا از جهت شرعی این کار منعی دارد یا نه ؟ و حکم زنی که رحمش توان نگهداری جنین را ندارد چیست ؟ و آیا این زن باید دارای همسر باشد یا نه ؟ و آیا این زن خواهر خودم یا همسرم می تواند باشد یا خیر ؟ آیا کودک به وجود آمده فرزند پدر و مادر محسوب می شود ؟
جواب : قرار دادن نطفه ی ممزوج شده ، در آزمایشگاه (از مرد و همسرش ) در رحم زن دیگر برای رشد که در سوال آمده ، مانعی ندارد و جایز است و در این جهت فرقی بین زن شوهردار و بی شوهر ، رحم و غیر رحم نمی باشد ، لکن بر زن است که از شوهر خود برای عاریه دادن رحمش اجازه بگیرد تا حق استمتاء شوهر محفوظ بماند و فرزند از همان زن و شوهری است که تخمک و نطفه از آن هاست . ( مجمع المسائل ، ملحاقات ، 18/7/75 ، صص 691-690 )
ب- آیت الله محمد علی اراکی : سوال : « مردی دارای دو زن است یکی عقیم ، یکی دارای بچه ، آیا می تواند نطفه ی زن دارای بچه را در رحم زن عقیم قرار دهد و بچه منتسب به زن دوم می شود یا نه ؟
1-جواب : ممکن است که گفته شود جزء اخیر علت تامه درباره ی زوجه ثانی عقیم ، ملحق شده و ما بقی معد بوده ، یعنی نطفه ی زن اولی معد بوده برای دومی ، پس اولاد ملحق به دومی است لکن مراعات احتیاط به رعایت اجمالی ترک نشود و اجرای حکم امومت هر دو از باب علم اجمالی ترک نشود و انتساب به پدر مسلم است و اصل این عمل جایز است . » ( توضیح المسائل ، ص 598) .
47- محلاتي ، ش ، همان، ص114
48- پژوهشكده ابن سينا ، روش هاي نوين مثل انساني …،همان ، بخش ضمائم ، ص409
49- غانم، عمر بن محمد ابراهیم – احکام الجنبین فی الفقه الاسلامی – ص 281 نقل: بررسی خلاءهای قانونی حقوق، ص118
50- مجله الامه القطریه – ص 518 نقل مطلب بررسی حقوق کودک ناشی از تلقیح مصنوعی
51- شلتوت شیخ محمود – الفتاوی – ص 328 نقل همان
52- فتاوی علی الطنطاوی، ص 103، نقل همان
53- خامنه اي – س، ع، 1383 – توضيح المسائل 13 مرجع ص34
54- خامنه اي – همان – استفتائات ، ج2، ص67 تا70
التّلخیص
فی هَذَا التَّحقیقِ، قُسِّمَ أََسَالیبُ اللِّقاحِ الصَّناعِیَّةِ بِناءً عَلیَ صَاحِبیَ المَاءِ وَ حاصِلُهَا أَربَعَةُ أَسالَیبٍ یَأتی ذیلاً: الأوَّلُ: تَلقیحُ میاهُ الزَّوجَینِ. الثّانُی: تَلقیحُ ماءُ الزَّوجِ وَ ماءُ الأجنَبیَّةِ. الثّالثُ: تَلقیحُ ماءُ الأجنبیِّ وَ مَاءُ الزَّوجَة. الرَّابعُ: تَلقیحُ میاهُ الأَجنَبیَنِ. لِفُقَهاءِ العِظامِ نَظَراتٌ مُختلِفَةٌ فِی أَسالیبِ اللِّقاحِ الصَّناعیَّةِ عِنایَتاً عَلَی الآیاتِ وَ الرِّوایاتِ. أَمّا مَا مُتَیَقَّنٌ جَوازُ تَلقیحُ المیاهِ الزَّوجَینِ (أُسلُوبُ الاوَّلُ) بِأَیِّ طَریقٍ إتَّفَقَ مَشروطٌ عَلَی أَن یُحرَز مِن مُقدَّماتِ الحَرامِ وَ مَا سَلَّمَ هُوَ حُرمَتُ تَلقیحُ میاهُ الأجنَبِیَینِ(أُسلوبُ الرَّابعُ). أُسلوبُِ الثّانِیُ وَ أُسلوبُ الثَّالِثُ لَهُما مُوافِقوُنَ وَ مُخالِفوُنَ أَلَّتی أَشَارَ عَلَی أَدِلَّتِهِم؛ وَ القَائِدُ المُعَظَّمُ(خامنه ای)قائلٌ بِالجَوازِ مُطلقاً. وَ عَلَی کُلِّ حالٍ الطّفلُ الحاصِلَةُ مِن عَمَلِ الِّقاحِ الصَّناعیَّةِ مُنتَسَبٌ لِصَاحِبیَ المَاءِ إِلاَّ أَن یَکُونَ صَاحِبَ المَاءِ الذََکَرِ لاَ یُعرَف.
Abstract Subject
The study of inasmuch-as of methods of artificial inoculation in according to fegh of imamiye Thesis Advisor: sayyed Baqher seyyedi Bonabi ph.D By:seyamaka sabet valinjag Key-Terms: Artificial inoculation, sperm, ovum, uterus. In this research , artificial insemination methods are divided on the base of sperm owners into four following methods: a. Insemination of husband’s sperm with wife’s ovum b. Insemination of husband’s sperm with foreigner ovum c. Insemination of foreigner sperm with wife’s ovum d.Insemination of two foreigner sperm and ovum with the approval of verses and anecdotes, Great jurisprudents have different opinions about artificial insemination methods. But ,it is certain that spouses sperm and ovum insemination(first method) permission is possible in any way provided that religiously prohibited preparations are avoided. And religiously prohibition of insemination between two foreigner sperm and ovum(fourth method) is definite. The second and the third methods have also compatibles and advereses which their reasons are proceeded, too. Certainly, the great status of leadership believes in absolute permission. In any case, the child which is obtained by artificial insemination process is attributed to sperm and ovum owners unless the owner of sperm is unknown.
منابع و ماخذ
1- قرآن کریم
2- قانون مجازات اسلامی
3- فاضل لنکرانی ، محمد ، 1376 ، جامع المسائل ، ج 2 ، قم ، مطبوعاتی امیر .
4- شهید ثانی ، 1365 ، شرح لمعه ، ج2 ، قم ، مرکز الاعلام الاسلامی .
5- مکی ، محمد بن ، ترجمه ی امینی و دیگران ، علی رضا ، 1384 ، تحریر الروضه فی شرح المعه ، چاپ هفتم ، تهران ، انتشارات سمت .
6- خامنه ای ، سید علی ، 1379 ، اجوبه الاستفتائات ، انتشارات بین المللی الهدی .
7- صانعی ، یوسف ، 1386 ، مجمع المسائل ، قم ، انتشارات میثم تمار .
8- خمینی ، روح الله ، 1390 ق ، تحریر الوسیله ، ج2 ، قم ، دارالکتب العلمیه .
9- محلاتی ، شهر بانو ، 1384 ، بررسی خلاءهای قانونی حقوق کودک ، ج 1 ، چاپ اول ، تهران ، شورای فرهنگی و اجتماعی زنان .
10- گلپایگانی ، محمد رضا ، 1414 ه.ق ، مجمع المسائل فارسی ، قم ، المطبعه ی امیر .
11- سیستانی ، ع ، 1416 ق ، منهاج الصالحین ، ج 2 .
12- خویی ، ابوالقاسم ، 1416 ق ، مستحدثات المسائل ، چاپ دوم ، لندن ، موسسه ی امام علی (ع) .
13- حر عاملی ، محمد حسن ، 1403 ه.ق ، وسائل الشیعه ، جلد 2 ،4 ، 13 ، 14 ، 15 ، بیروت ، دارالاحیا التراث العربی .
14- حرم پناهی ، محسن ، 1382 ، تلقیح مصنوعی ، روش های نوین تولید مثل انسانی از دیدگاه فقه و حقوق ( مجموعه ی مقالات ) ، چاپ دوم ، تهران ، پژوهشکده ی ابن سینا و انتشارات سمت .
15- مومن ، محمد ، 1382 ، سخنی درباره ی تلقیح ، روش های نوین تولید مثل انسانی از دیدگاه فقه و حقوق ( مجموعه ی مقالات ) ، چاپ دوم ، تهران ، پژوهشکده ی ابن سینا و انتشارات سمت .
16- فصل نامه ی فقه اهل بیت ، ش 33 ، ص 20
17- سبحانی ، جعفر ، استفتائات ، 1371 ، فصل نامه ی رهنمون ، ش 2 و 3 ، مدرسه ی عالی شهید مطهری
منبع این مقاله : حوزه علمیه بناب
www.hawzahbonab.com
آدرس این مطلب
www.hawzahbonab.com/modules.php?name=Content2&file=article&sid=
برچسب ها:اهداء, اهداء گامت ، تلقیح ، ناباروری, تلقیح مصنوعي, تلقیح مصنوعي (اهداء گامت), گامت, نازایی