بررسی فقهی و حقوقی اهدای جنین و گامت (1)
چکیده
با توجه به اهمیت خانواده و نقش آن در تشکیل جوامع بشری و توصیه ی اسلام بر حفظ و قوام آن تساهل و کوتاهی در مقابل موضوعات جدیدی که دراین حوزه بروز می کند موجه نیست. یکی از این موضوعات، باروری مصنوعی است.
حق داشتن فرزند در مواردی که زوجین یا یکی از آن ها قادر به تولید مثل نیست، نباید بهانه ای برای نادیده گرفتن اصول اخلاقی و فرزند دار شدن از طریق راه های غیر طبیعی یا خارج از ازدواج فراهم سازد.
اهدای جنین و گامت و دیگر روش های مصنوعی از اموری است که در سال های اخیر به وسیله ی دانشمندان و پزشکان به طور مفصل مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
در این نوشتار پس از تبیین موضوع و بیان شیوه های گوناگون تلقیح مصنوعی، با استفاده از نظر فقها، دیدگاه دین اسلام در مورد اهدای جنین و گامت مورد بررسی قرار گرفته و مسائلی چون جواز یا حرمت، نسب، ارث و… بیان گردیده است.
این نوشتار جنبه های مختلف این موضوع را تبیین و بعضی از مسائل مورد نزاع در این رابطه را آشکار می سازد.
کلید واژه : اهدای جنین ، اهدای گامت،جواز یا حرمت ، نسب ، ارث ، محرمیت .
فهرست مطالب
| پیشگفتار ………………………………………………………………………………………………………………… | 5 |
| مقدمه …………………………………………………………………………………………………………………… | 7 |
| 1 – کلیات …………………………………………………………………………………………………………….. | 11 |
| 1-1 – تلقیح طبیعی …………………………………………………………………………………………………. | 11 |
| 1-2 – علل ناباروری ……………………………………………………………………………………………….. | 13 |
| 1-2-1 – علل ناباروری زنان …………………………………………………………………………………….. | 13 |
| 1-2-2 – علل ناباروری مردان ………………………………………………………………………………….. | 14 |
| 1-3 – روش های پیشرفته در درمان نازایی ………………………………………………………………….. | 14 |
| 1-3-1 – لقاح داخل رحمی (IUI) …………………………………………………………………………….. | 15 |
| 1-3-2 – لقاح خارج رحمی (IVF) …………………………………………………………………………… | 15 |
| 1-3-3 – اهدای جنین ………………………………………………………………………………………………. | 16 |
| 1-3-4 – اهدای گامت …………………………………………………………………………………………….. | 16 |
| 1-3-4-1 – تخمک اهدایی……………………………………………………………………………………….. | 17 |
| 1-3-4-2 – اسپرم اهدایی………………………………………………………………………………………….. | 17 |
| 1-3-5 – رحم جایگزین ( مادر جانشین یا اجاره ی رحم ) ………………………………………………. | 18 |
| 2 – مسائل فقهی و حقوقی …………………………………………………………………………………………. | 19 |
| 2-1 – بررسی فقهی و حقوق اهدای جنین…………………………………………………………………….. | 19 |
| 2-1-1 – احکام تکلیفی …………………………………………………………………………………………… | 19 |
| 2-1-1-1 – جواز و حرمت………………………………………………………………………………………… | 19 |
| 2-1-1-2 – رضایت…………………………………………………………………………………………………. | 21 |
| 2-1-2 – احکام وضعی ……………………………………………………………………………………………. | 22 |
| 2-1-2-1 – نسب…………………………………………………………………………………………………….. | 22 |
| 2-1-2-2 – ارث……………………………………………………………………………………………………… | 24 |
| 2-1-2-3 – محرمیت………………………………………………………………………………………………… | 25 |
| 2-1-2-4 – حقوق دیگر…………………………………………………………………………………………… | 26 |
| 2-2 – بررسی فقهی و حقوق اهدای گامت …………………………………………………………………… | 28 |
| 2-2-1 – اسپرم اهدایی …………………………………………………………………………………………….. | 29 |
| 2-2-2 – تخمک اهدایی ………………………………………………………………………………………….. | 32 |
| نتیجه گیری …………………………………………………………………………………………………………….. | 34 |
| فهرست منابع و ماخذ…………………………………………………………………………………………………. | 35 |
پیشگفتار
ازدواج یکی از مهم ترین اموراتی است که در ادیان، اندیشه ها، مکتب ها و… جایگاه خاصی دارد. در دین مبین اسلام نیز به این امر توجه ویژه شده است.
یکی از مهم ترین ویژگی هایی که دین اسلام در باب حمایت از ازدواج مطرح می سازد بحث توالد و گسترش نسل بشری است، لذا این جنبه از ازدواج باعث شده که دیگر جنبه ها را تحت تاثیر قرار داده و گاه عدم توانایی زوجین در تولید مثل باعث شده که زندگی ها به تلخی گراییده و گاه منجر به جدایی گردد.
در سالیان دور که دانش پزشکی پیشرفت های چندانی نداشت، امکان تشخیص اینکه کدام یک از زوجین ناتوان در باروری است وجود نداشت، اما با توجه به فرهنگ مرد سالار حاکم بر جوامع اغلب علت را از زن می دانستند و به همین جهت نخستین نسخه ی درمان برای بچه دار شدن ازدواج مجدد شوهر بود تا از این راه فرزندی از زن دیگر متولد شود تا ناتوان در باروری عهده دار بزرگ کردن آن فرزند باشد.
این نسخه اغلب موافق میل زنان نبوده، زیرا باید حضور زنی دیگر را در زندگی خود متحمل شوند و چه بسا حضور این زن باعث ایجاد علاقه بین شوهر و زن دیگر شده و وضع زن قبل را به مخاطره می انداخت.
در گذر سالیان اندیشه های نویی ظهور کرد و در این میان اندیشه های بشر دوستانه و حامیان زنان راه حلی را پیشنهاد کردند که البته در قبل نیز وجود داشت اما در سال های بعد مورد توجه بیشتر قرار گرفت و آن بحث فرزند خواندگی بود.
این راه حل نیز راه حل مناسبی به نظر نمی رسد، چرا که شاید آن مشکلات راه حل اول یعنی حضور زن دیگری را نداشت اما ایراداتی داشت که بسی مشکل تر از مورد اول بود. در راه حل اول فرزند حاصله حداقل از یک جهت به پدر منسوب بود و همین انتساب باعث می شد که فرزند مشکلات کمتری داشته باشد اما در این راه حل فرزند از هیچ طرف به هیچ یک از زوجین منسوب نبوده و در نتیجه همین عدم انتساب مسائل مهمی چون محرمیت و ارث و نفقه و… را به وجود می آورد که باعث مشکلات بسیاری هم برای زوجین و هم برای فرزند می گردد.
در گذر زمان و با پیشرفت علوم، دانش پزشکی نیز تلاش هایی را برای درمان ناباروری شروع کرد و توانست به راه حل های مهمی دست یابد.
دستاوردهای پزشکی توانست نه تنها مشخص کند که علت ناباروری از طرف کدام یک از زوجین است بلکه علت ها را نیز جستجو نمود و حتی راه حل هایی را نیز پیشنهاد کرد.
در این میان برخی از علت ها به راحتی با تجویز چند دارو برطرف شدند اما برخی مشکلات دیگر از جمله عدم توانایی رحم زوجه به حمل جنین، عدم توانایی تخمک های زوجه برای جفت گیری با اسپرم زوج، ناتوانیی اسپرم زوج برای باروری و… مشکلاتی بوده است که با مصرف چند دارو قابل درمان نبوده و نیاز به انجام عملیات ها و اعمال خاص دارد.
دانش پزشکی در سال های اخیر توانسته برای درمان چنین مشکلاتی راه حل هایی ارائه دهد اما بعد از حل این مشکلات، مسائل جدیدی رخ نمود که دیگر با دست پزشکان قابل حل نبود. در همین راستا با وجود آمدن این مسائل جدید، لازم بود تا فقها و علما در این باره اظهار نظر کنند. برای این اظهار نظر ها باید پژوهش هایی در این روش ها نوین درمان نازایی انجام داد تا جنبه های مختلف مساله مشخص شده و تبیین گردد.
در همین راستا بسیاری از علما و حقوقدانان و اساتید دانشگاه ها و مدرسان حوزه با نگارش کتب ها و مقالات تلاش نمودند تا جنبه های مختلف این موضوع را بررسی نمایند.
من نیز در این مجموعه بر آن شده ام تا با مطاله ی این کتاب ها، مقالات و بررسی آرا و نظرات فقها، پاسخی برای برخی از سوالات به وجود آمده برای خود بیابم و شاید در این مسیر سوالات دیگری برای من به وجود بیاید که پاسخی برای آن ها پیدا کنم و یا شاید به نکاتی بر بخورم که نیاز به تدقیق بیشتری داشته باشد.
لازم می دانم از راهنمایی های اساتید بزرگوارم جناب آقایان محمد امین فرد و سید حسین اعلم الهدی و برادرم عزیزم سید مصطفی موسوی تبار دانشجوی رشته ی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی تهران که در بخش مطالب پزشکی یاریگر من بود و نیز عموی عزیزم حجه الاسلام سید عبدالله موسوی تبار که در باب مسائل فقهی مشاور من بودند نهایت تقدیر و تشکر را بنمایم.
مقدمه
داستان آفرینش و خلقت انسان بسیار پیچیده، شگفت انگیز و پر رمز و راز است. به روایت کتب آسمانی به ویژه قرآن کریم، خمیر مایه ی اصلی خلقت آدم ابوالبشر از خاک است که خداوند به آن روح و حیات بخشیده است.
«یا ایها الناس اتقوا ربکم الذی خلقکم من نفس واحده و خلق منها زوج ها و بث منهما رجالاً کثیراً و نساءً…» (نساء/1) «ای مردم از مخالفت پروردگارتان بپرهیزید ! همان کسی که همه ی شما را از یک انسان آفرید و همسر او را نیز از جنس او خلق کرد و آن دو، مردان و زنان فراوانی منتشر ساخت.»
به هر کیفیتی آفرینش انسان اولیه و جفت او صورت گرفته باشد، خلقت انسان های بعدی از ترکیب دو سلول جنسی موجود در بدن زن و مرد پدید می آید. سلولی که در بدن مرد است «اسپرم» و سلولی که در بدن زن است «اوول یا تخمک» نام دارد. ترکیب اسپرم و تخمک، موجود جدیدی را به وجود می آورد که با قرار گرفتن در رحم زن و در طی دوران حمل، رشد یافته و پس از سپری شدن حالات و اشکال مختلف، سرانجام به صورت انسان کامل از جنس مرد یا زن به عرصه ی هستی پا می گذارد.
اشارات قرآن در این زمینه بسیار است، از جمله:
– «انا خلقتا الانسان من نطفه امشاج نبتلیه فجعلناه سمیعاً بصیراً». [1](دهر/2)
– «یا ایها الناس انا خلقناکم من ذکر و انثی…» [2](حجرات / 13)
– «الم نخلقکم من ماء مهین، فجعلناه فی قرار مکین.» [3](مرسلات /20و21 )
طبیعتاً موجودی که بدین ترتیب تکامل می یابد، تعلق و وابستگی خاصی بین او و دو منشا پیدایش اش وجود دارد که علاوه بر آثار طبیعی و ژنتیکی، آثار اجتماعی فراوانی را نیز در بر دارد. به تعبیر قرآن، خداوند زن و مرد را برای یکدیگر آفرید که مایه ی سکون و آرامش هم باشند و بین آن ها مودت و رحمت قرار داد:
«و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجاً لتسکنوا الیها و جعل بینکم موده و رحمه ان فی ذلک لایات لقوم یتفکرون.» [4]( روم / 21 )
بسیار طبیعی است موجودی که از جسم و جان این دو نیز به وجود می آید، بر مودت، صفا، صمیمیت و آرامش آن ها بیفزاید و در نتیجه زوجین، علاقه ی وافری به داشتن چنین موجودی داشته باشند. البته همه ی زوج ها از این نعمت برخوردار نیستند. مردانی یافت می شوند که فاقد اسپرم اند و یا اسپرم آن ها توان و خاصیت ترکیب با تخمک زن را ندارد و یا زنانی وجود دارند که فاقد تخمک اند یا قابلیت و توان پذیرش اسپرم را ندارند یا رحم آن ها توان نگهداری و پرورش جنین را ندارد یا اصلاً رحم ندارند. با این حال آن ها نیز مشتاق اند فرزند منتسب به خودشان داشته باشند.
این وضع از دیر زمان وجود داشته و انسان برای یافتن راه حل این مشکل، به دعا و درخواست از خداوند و استفاده از وسایل و روش های گوناگون متوسل شده است.
قرآن کریم، خود از سوئی به وضع استثنایی برخی زنان و مردان و عقیم بودن آن ها اشاره کرده و از سوی دیگر درخواست و التماس برخی نازیان که به قدرت خداوند بارور شده اند را بیان نموده است.
«لله ملک السماوات و الارض یخلق ما یشاء یهب لمن یشاء اناثاً و یهب لمن یشاء الذکور، او یزوجهم ذکرانا و اناثا و یجعل من یشاء عقیما انه علیم قدیر.» [5]( شوری / 49و 50)
قرآن داستان دو تن از پیامبران را نقل می کند که به لحاظ عقیم بودن همسرشان، فاقد فرزند بودند. با این حال به واسطه ی درخواست و تضرع آن ها به درگاه الهی در سن پیری و با وجود عقیم بودن زنانشان، فرزند دار شدند.
«(این)، یادی است از رحمت پروردگار تو نسبت به بنده اش زکریا، در آن هنگام که پروردگارش را در خلوتگاه ( عبادت ) پنهان خواند. گفت: پروردگارا ! استخوانم سست شده و شعله ی پیری تمام سرم را فرا گرفته و من هرگز در دعای تو، از اجابت محروم نبوده ام ! و من از بستگانم بعد از خودم بیمناکم ( که حق پاسداری از آیین تو را نگاه ندارند ) و( از طرفی ) همسرم نازا و عقیم است ؛ تو از نزد خود جانشینی به من ببخش، که وارث من و دودمان یعقوب باشد… ؛ ای زکریا ! ما تو را به فرزندی بشارت می دهیم که نامش یحیی است.. گفت: پروردگارا ! چگونه برای من فرزندی خواهد بود ؟ در حالی که همسرم نازا و عقیم است و من نیز از شدت پیری افتاده شده ام ! فرمود: پروردگارت این گونه گفته ! این بر من آسان است…» (مریم/2تا9)
نظیر چنین وضعی در مورد ابراهیم و همسرش وجود دارد. قرآن در چند داستان فرستادگان خود را به سوی ابراهیم و مژده ی فرزند دار شدن او و شگفتی آنان از این بابت را بیان می نماید: «و همسرش ایستاده بود، ( از خوشحالی ) خندید ؛ پس او را به اسحاق و بعد به یعقوب بشارت دادیم. گفت: وای بر من ! آیا من فرزند می آورم در حالی که پیرزنم و شوهرم پیرمردی است ؟ این راستی چیز عجیبی است.» ( هود /71و72 )
هم چنین قدرت نمایی خداوند در انعقاد جنین و پرورش و پدید آمدن طفل بدون تماس زن و مرد ؛ در مورد حضرت مریم و تولد حضرت عیسی (ع) در قرآن بیان شده است. فرشته ای به نام روح القدس،( روح خدا ) به صورت انسانی در مقابل مریم عذرا ظاهرشده و به او می گوید: «از جانب خداوند مامورم به تو فرزندی پاکیزه عطا نمایم» و مریم با شگفتی می گوید: «چگونه من دارای فرزند می شوم در حالی که با انسانی تماس نداشته ام.» فرشته می گوید: «این خواست خداست و انجام این امر بر او آسان است.» به هر حال مریم حمل بر می دارد و عیسی را به دنیا می آورد.(مریم / 16تا22)
با توجه به آیات و نشانه های قرآنی روشن است که همه چیز به خواست و اراده ی خداوند بستگی دارد. اوست که روزی می دهد، اوست که به هر که بخواهد فرزند می دهد و اوست که به زنی بدون شوهر نوزادی عطا می فرماید، چنان که آدمی را از خاک بی مقدار آفرید و این امر برای او آسان تر است. البته خداوند عالم را بر اساس نظام علی و معلولی خلق کرده است. همه ی حوادث و اتفاقات بر طبق این نظام، علتی دارد که اگر بتوان علت آن را کشف کرد، بسیاری از سوالات پاسخ داده خواهد شد. امراض و بیماری هایی که افراد به آن مبتلا می شوند نیز، از این نظام پیروی می کنند که هرگاه علت آن شناخته شود بسیاری از آن ها درمان و حتی قبل از ابتلا پیشگیری می شود. یکی از این امور، نازایی است که خوشبختانه با پیشرفت علم و ساخت ابزار مدرن، بسیاری از علل و راه حل های آن کشف شده است، به گونه ای که حتی برای کسانی که توانایی اسپرم و تخمک گذاری ندارند نیز راه حلی ارائه می دهد تا بتوانند به نحوی فرزندی منسوب خود داشته باشند. یکی از این راه حل ها تلقیح مصنوعی است.
موضوع استفاده از روش های کمکی برای ایجاد، باروری ( باروری مصنوعی ) باعث طرح بحث ها و سوالات بسیاری در زمینه های فقهی، حقوقی، پزشکی، اخلاقی و اجتماعی شده است.
افراد به دلایل مختلف از این روش ( لقاح مصنوعی ) استفاده می نمایند. گاه زوج های نابارور به دلیل نوعی بیماری مانند: نقص در اسپرم مرد و یا تخمک زن یا عیبی در اندام های جنسی مرد که مانع آمیزش می شود یا مشکلی در رحم یا اندام های جنسی زن که مانع لقاح اسپرم با تخمک می گردد و یا به دلیل نقص در رحم که مانع نگهداری و رشد جنین در رحم می شود، به تلقیح مصنوعی روی می آورند که به تناسب نوع بیماری، روش های درمانی متفاوتی برای آن ها اعمال می شود.
و گاه افراد به دلیلی غیر از ناباروری، استفاده از روش مصنوعی را برای فرزند دار شدن ترجیح می دهند.
برخی زنان فمینیست افراطی که میل داشتن فرزند بدون پدر دارند تا بدین وسیله خود را از حضور شریکی در سرنوشت فرزند رها سازند، افرادی که به جهت تجارت، به معامله ی اسپرم یا تخمک و یا اجاره ی رحم خود می پردازند، کسانی که خواهان فرزندانی با مشخصات ویژه می باشند اما از نظر ژنتیکی همسر آنان فاقد آن مشخصات است و یا زنانی که به دلیل مشغله ی اجتماعی سنگین خود، ترجیح می دهند، زن دیگری بارداری فرزند آن ها را بر عهده گیرد، از جمله ی این افراد محسوب می شوند.
اما از آنجا که در اسلام قوانین اجتماعی مبتنی بر دستورات الهی و قوانین طبیعی حاکم بر جهان هستی است، لذا در مساله ی تلقیح مصنوعی نیز نمی توان به صرف قرارداد موجود بین افراد و صرف نظر از روابط تکوینی بین آن ها، برای افراد جعل نسب نمود و نظام حقوقی جامع و همه سو نگر مناسبی تدوین کرد. بنابراین ضمن توجه به مشکلات زنان و مردان نابارور و تدبیر جهت رفع مشکل آن ها، باید دقایق و اولویت هایی را نیز مد نظر داشت، از جمله:
افراد به صرف قرارداد، پدر یا مادر کودک نمی شوند، بلکه ارتباط تکوینی و طبیعی آنان با یکدیگر، موجب نسب و رابطه ی خویشاوندی می گردد.
خداوند در قرآن کریم ضمن بر شمردن محارم نسبی، سبب و رضاعی، طفل را فرزند کسی می داند که از صلب او باشد(نساء/23 ) و در جای دیگر تاکید می نماید که فرزند خوانده، فرزند خود شخص نیست( احزاب /4و5 )، همچنین تصریح می کند که زید بن حارثه فرزندخوانده ی پیامبر (ص) است، نه فرزند او، لذا احکام حقوقی پدر و فرزندی بین ایشان و زید برقرار نیست.(احزاب/37تا40)
با توجه به اینکه تلقیح مصنوعی انسان یکی از پدیده ای نوین جامعه ی بشری است و در قوانین حقوقی بیشتر کشورها از جمله ایران[6] کمتر سخنی به میان آمده است، لذا برای تحقیق و مطالعه ی بیشتر در مورد جنبه های فقهی، حقوقی، اخلاقی و اجتماعی این مساله می بایست بیش از پیش تلاش گردد تا احکام مربوط به نسب، سبب، ارث، حضانت، ولایت، وصیت و نفقه ی مربوط به این گونه افراد تبیین و تدوین شود و بدین وسیله ضمن رعایت حقوق آنان از وجود فرزندانی بی هویت و گاه بی سرپرست در جامعه جلوگیری گردد.
ادامه دارد…
منبع:سايت جناب آقاي سيدمرتضي موسوي تبار
http://mt.epage.ir/fa/module.content_Page.26-01-02-01.html
برچسب ها:اهدای جنین