بورس بازی در بازار سهام از دیدگاه اسلام
منابع مقاله:
مجله پژوهشی دانشگاه امام صادق (علیه السلام)، شماره 20، صالح آبادی، علی؛
چکیده:
بورس بازی فعالیتی است که بورس باز دارایی سهام را بدون قصد نگهداری و باپذیرش ریسک خریداری کرده و به دنبال کسب سود از مابه التفاوت قیمت در کوتاهترینزمان ممکن می باشد. در این مقاله ضمن بررسی ماهیت بورس بازی و شقوق مختلف آن، مسائلفقهی و شرعی مربوط به بورس بازی تحلیل گردیده و جواز عملیات بورس بازی در صورتی کهدر چارچوب معاملات اسلامی صورت پذیرد تأیید گردیده است.
مقدمه:
بورس بازی[1] از نظر لغوی به معانی"تأمل، تصور، حدس وگمان، پیش بینی قمار و سفتهبازی" آمده است.[2]
بورس بازی از نظر اصطلاحی به خطر انداختن کالا یا سرمایه در مواجهه با یک عدماطمینان است که معمولاً تصمیم گیری در شرایط حدس و گمان صورت می گیرد.
در این اصطلاح بورس بازی نوعی فعالیت اقتصادی است که به هدف دستیابی به سود از طریقپیش بینی تغییرات قیمت سهام انجام می شود. انگیزه اصلی بورس بازان کسب سود به هرطریق ممکن است.
پر واضح است که درجه ای از بورس بازی در تمامی تصمیمات انسانی وارد می شود. در اینصورت هر تصمیم در شرایط ریسکی بورس بازی محض نبوده و شریعت اسلامی با آن مخالفنیست.
در این مقاله ضمن بررسی جنبه های مختلف بورس بازی، مسائل فقهی و شرعی آن مطرح شده وموارد مجاز و غیر مجاز بورس بازی در بازار سهام از دیدگاه اسلام مورد مطالعه قرارمی گیرد.
بررسی ماهیت بورس بازی:
بورس باز دارایی را بدون قصد نگهداری با پذیرش ریسک خریداری کرده و به دنبال کسبسود از مابه التفاوت قیمت در کوتاهترین زمان ممکن می باشد. بر اساس پذیرش درجه ونوع ریسک و قصد خرید سهام و اعمالی که جهت کسب سود انجام می دهند می توان میان بورسبازی اعتراض آمیز و غیر اعتراض آمیز تمییز قائل شد.در این مقاله منظور از بورس بازیاعتراض آمیز نوعی از بورس بازی است که با شریعت اسلامی سازگار نیست وبورس بازی غیراعتراض آمیزآن نوع از بورس بازی است که با شریعت اسلامی مطابقت دارد.
سرمایه گذاران در بازار سهام را می توان به دو گروه بزرگ تقسیم نمود. (Samuelson, 1958,p.428)
دسته اول سرمایه گذارانی هستند که بعد از بررسی دقیق توانایی مالی شرکتها بر اساساطلاعات قابل اعتماد در خصوص فاکتورهای اساسی شامل دارایی ها و عملکرد شرکتسرمایه گذاری می کنند. این نوع سرمایه گذاری را بورس بازی منطقی و عقلاییمی نامند(Man, 1993, p.p18-20) که در مجموع برای رشد اقتصادی کشور مفید است. درادبیات مالی این دسته از معامله گران را در بازار سهام سرمایه گذاران می گویند و مانیز این نوع فعالیت را سرمایه گذاری می نامیم. دسته دوم کسانی هستند که درصدد کسبسود سریع و آسان و بدون زحمت هستند بواسطه این شیوه رفتار، بعضی مواقع سود می برندبعضی وقتها نیز متحمل زیان می شوند. ایندسته(ساموئلسون نام این گروه را ناظرین روزبه روز و ساعت به ساعت بازار سهام می نامد) (Samuelson, 1958,p.p 428-9) می فروشندو می خرند و یا بر عکس و در این فرآیند خرید و فروش که باعث حرکت بازار می شودهیچگونه مطالعه یا تحلیلی در خصوص سهام شرکتی که سهام آن را خرید و فروش می کنندانجام نمی دهند. حداکثر کاری که این افراد انجام می دهند بررسی و مطالعه روند تغییرقیمتها و تمایل بازار می باشد. بعضی مواقع نیز پایه و اساس تصمیم گیری آنها جهتخرید و فروش سهام شایعات فراگیر بازارمی باشد. (Man, 1994, p.p22-24) که این دستهدر مقایسه با سرمایه گذاری، بورس بازی کورکورانه نامیده می شود.
واقعیت بازار سهام مدرن این است که میزان بورس بازی کورکورانه بیشتر از بورس بازیمنطقی است و این نوع بورس بازی در بازارمسلط است. (Khan, opcit, pp87-8) بعضی وقتهادر معاملات پیچیده تر قضاوت بورس بازانه تحت تأثیر شانس که نوع خاص از قمار بازیمی باشد قرار دارد.(Samuelson, 1958,p 429) از نظر(Cobbett) توصیف این نوع بورسبازی به قمار بازی تجاری منطقی می باشد(Simpson) البته این امر به موفقیت رویاعداد مطلق و تکرار معاملات بستگی دارد. بنابراین بورس بازان سهام خود را برایکوتاهترین زمان ممکن نگهداری می نمایند. هر چه تعداد معاملات بیشتر باشد فرصتبیشتری برای کسب سود فراهم می شود به شرط اینکه بورس بازی بر اساس روند تغییر قیمتو به صورت دقیق انجام شود. اگر چه ممکن است نوسان قیمت خیلی کم باشد. اما تکرارفرآیند خرید و فروش عامل اصلی کسب منفعت برای بورس بازان است. (Aubrey, 1896, pp 44-5) خرید فوری و به موقع سهم در زمانیکه قیمتها پایین هستند و فروش سریع هنگامیکه قیمتها در حال نزول هستند و تکرار این فرآیند برای همیشه رمز موفقیت بورس بازاناست. اگر قانونی برای راهنمایی در خصوص این نوع شیوه تجارت وجود داشته باشد قوانینآن بسیار کم و محدود است،که به شرایط زمانی، موقعیت مربوطه، خلق و خوی شخص، دقتبورس بازان، چگونگی برداشت ایشان از روند بازار بستگی دارد اصل کلی بورس بازانمی گوید: بیایید سود ببریم و حتی الامکان در فاصله زمانی کوتاه هم این سود راببریم هر چند که سود حاصله سود زیادی نباشد اما بهتر از کسب یک بار سود زیاد بعد ازگذشت زمانی طولانی می باشد. (Aubrey, 1896, p111) در مجموع هدف ایشان کسب سود کمولی سریع(در فواصل زمانی کوتاه) می باشد. (Aubrey,1896, p112) بنابراین بورس بازانمی بایستی بصورت فعال و پیوسته مشغول خرید و فروش سهام باشند. بورس بازان هر آنچهکه دارند را می فروشند، اما علاوه بر آن گواهی سهام دیگران را نیز قرض می گیرند تابه سود حاصل از پیش بینی تغییر قیمت سهام جامه عمل بپوشانند. این کار نه تنها درهنگام بالا رفتن قیمت سهام بلکه در هنگام سقوط قیمتها در اصلاح بازار در هنگامی کهبازار روند نزولی دارد نیز انجام می گیرد. شایان ذکر است از آنجا که سود بورس بازاناز تفاوت قیمت زمان خرید و زمان فروش بدست می آید آنها به سود تقسیم شده شرکت(سودتجاری که توسط شرکت فروشنده سهام پرداخت می شود) توجهی نمی کنند تا وقتی که قیمتسهام تغییر کند و این قیمت برای بورس بازی مورد داشته باشد آنها به سرعت اقدام بهفروش سهام می کنند . هدف اصلی این نوع بورس بازی بدست آوردن سود حاصل از نوساناتقیمت بدون هیچگونه قصد سرمایه گذاری می باشد(Rix, 1965, p208) این سود که از اینطریق کسب می شود سود سرمایه(Capital Gain) نامیده می شود که با سودی که مقصودسرمایه گذار واقعی بوده و سود تجاری یا همان سود تقسیم شده(Business Gain) نامیدهمی شود متفاوت است. هدف از مشارکت بورس بازان در بازار سرمایه پویا کردن بیشتربازار و افزایش قدرت نقد شوندگی سهام می باشد. بنابراین گفته می شود که بورس بازانتنها و تنها در پی کسب سود حاصل از نوسان قیمتها، خرید و فروش چیزهایی که نهمی توانند آنها را مصرف کنند و نه می توانند در تجارت خود از آن استفاده کنند وبرای انجام آن هیچ کاری انجام نداده اند و هیچ ارزشی به آن نیفزود ه اند می باشند. (Rix, 1965, p208)
بورس بازی و بحرانهای مالی(Salamon, 2000, pp 103-126)
نقش بورس بازی در تاریخ بحرانهای مالی و رکود بازار مورد قبول همگان است و می توانسابقه آن را در اوایل قرن هفدهم جستجو کرد. کیندلبرگر(Kindleberger) مطالعات وسیعیدر خصوص تاریخ بحرانهای مالی و ارتباط این بحرانها با فعالیت بورس بازی انجام دادهاست. هر چند که عوامل عدیده ای باعث بروز این گونه بحرانها می شوند اما بدون شکبورس بازی جزء یکی از مهمترین آنها می باشد. در ادامه مقاله بمنظور روشن شدن بیشتراین مطلب بحرانهای مالی بورس اوراق بهادار نیویورک در سال 1929 و بحران مالی اخیرمالزی را مورد بررسی قرار می دهیم.
1- بحران مالی بورس اوراق بهادارنیویورک(NYSE)
سقوط اقتصاد ایالات متحده دردهه 1930 بدنبال بحران مالی بورس اوراق بهادار نیویورکبه وقوع پیوست.این بحران اقتصادی، جهان را تحت تأثیر خود قرار داد و بیشترین ضربهرا برکشورهای کوچکتر و کمتر توسعه یافته وارد نمود. کشورهایی که اقتصاد آنها مبتنیبر مواد اولیه بود با کاهش شدید قیمت محصولات خود مواجه شدند در حالیکه کشورهایصنعتی با نرخ های بیکاری دست به گریبان گردیدند. علت اصلیبحران مالی بورس نیویورکغیر قابل کنترل بودن و متغیر بودن قیمت سهام این بازار بود که بواسطه فعالیت بورسبازی ایجاد شده بود. در یک زمان کوتاه قیمت سهام معامله شده به حداکثر میزان خودمی رسید و سپس به گونه ای غیر قابل انتظار و در زمانی بسیار کوتاه قیمت شکستهمی شد. شاخص بورس نیویورک در مرحله اول این رکود(سال 1929) 36%سقوط کرد. دوباره بینسالهای 1930 و 1932 بعد از اینکه سهام نیمی از ارزش از دست رفته خود در مرحله اولرا بازیافتند80% دیگر نیز سقوط کرد. با اینحال بدترین دوره سال 1933 بود زمانیکهبیش از سه سال درآمد ملی آمریکا به نصف کاهش یافت، نرخ سرمایه گذاری به گونه ایکاهش یافت که نرخ سرمایه گذاری خالص منفی شد، از هر سه کارگر یک نفر بیکار شد وتمام سیستم بانکی سقوط کرد . وضعیت بازار سهام قبل از سقوط بازار بورس نیویورکبسیار مغشوش و نابسامان بود. سرمایه گذاران همچون بورس بازان هر آنچه که در بازاربود را می خریدند که همین امر باعث افزایش شدید قیمت سهام می شد. بعد از آن وقتی کهقیمتها به اوج خود رسید هزاران سرمایه گذار خصوصاً سرمایه گذاران جزء و بورس بازانهنوز مشتاق خرید باقیمانده بازار بودند. در حالیکه بورس بازان قدر و حرفه ای قبلاًشروع به فروش سهام خود کرده بودند. آنها به قیمت از دست رفتن سرمایه بورس بازانکوچک و سرمایه گذاران، سود قابل توجهی را کسب کردند. سرمایه گذاران و بورس بازانخرد اولین قربانیان ویرانی حاصله بودند و بورس اوراق بهادار نیویورک دچار هرج و مرجو از هم پاشیدگی شد میلیونها دلار در این حادثه اقتصادی غم انگیز اوایل قرن بیستماز دست رفت . شکست اقتصاد آمریکا در طول این دوره نه تنها بورس بازان و قماربازانرا تحت تأثیر خود قرار داد بلکه میلیونها نفر از سرمایه گذاران کوچک نیز در سال1929-1933 تحت تأثیر این حادثه قرار گرفتند. ساموئلسون می گوید: هر ماه میلیاردهادلار از ارزش اوراق بهادار از بین رفت که نه تنها سرمایه قمار بازان(حاصل از فعالیتبورس بازی) را از بین برد بلکه سرمایه زنان بیوه ای را که به امید کسب درآمدی ثابتپول خود را در این بازار سرمایه گذاری کرده بودند را نیز تلف کرد. سهام خوبی همچونسهام فولاد ایالات متحده از حداکثر 261 دلار در سال 1929 به حداقل 21 دلاردر سال1932 رسید. این در حالی بود که سهامی که از قدرت بالایی برخوردار نبودند از تابلوبکلی حذف شدند.
همانطور که مورد توافق اقتصاددانان قرار گرفت مهمترین علت این بحران فعالیت بورسبازی بوده است که در آن زمان کنترل بازار بورس نیویورک را در دست گرفته بود و باعثسقوط این بازار شد.
بورس بازی باعث نوسان غیر منطقی و آشفته قیمت سهام گردید. به گونه ای که طی چند روزقیمت سهام به اوج خود می رسید و سپس ناگهان به پایین ترین حد خود نزول میکرد. در پیاین تجربه تلخ به فعالیت بورس بازان در بازار سهام توجه بیشتری شد. گالبریت(Galbraith) می گوید: از سال 1929 به بعد قوانین زیادی برای صادقانه تر کردن بورسبازی در بازار سهام تصویب کرده ایم و امید می رود که این قوانین بتواند موثر واقعشوند.
2- بورس بازی و بحران مالی مالزی:
در بسیاری از بحرانهای اقتصادی گذشته نقش بورس بازان به عنوان یکی از عوامل بروزبحران ثابت شده است. در تمامی این بحرانها الگوی ثابتی وجود دارد اولاً، قیمتاقتصادی باعث ایجاد فعالیتهای گسترده بورس بازی می شود. سپس این فعالیت بورس بازیمنجر به ایجاد وضعیت هرج و مرج و در پایان بدون اینکه چاره ای وجود داشته باشد باعثسقوط بازار می گردد. بعد از جنگ جهانی اول وقتی که ایالات متحده به سطح بالایی ازموفقیت اقتصادی رسید و بریتانیای کبیر به عنوان ابرقدرت اقتصادی جدید را پشت سرگذاشت مردم تاریخچة وقایع غم انگیز اقتصادی را فراموش کردند. در همین هنگامهیچگونه کنترلی بر روی فعالیت بورس بازان خصوصاً بر روی معاملات اعتباری در بورسنیویورک نبود.
دومین مرحلة آشفتگی بورس بازی بر بازار چیره شد و باعث بدتر شدن وضعیت ضعیف قبلیگردید. این امر باعث شد که قیمتهای ناپایدار به شدت سقوط کنند. همین الگو رامی توان در رویدادهای اخیر شرق آسیا و خصوصاً مالزی ملاحظه کرد.
همانگونه که یکی از بورس بازان تأیید می کند نخست وزیر مالزی شدیداً معتقد است کهافرادی هستند که با مهارت فراوان با دست به دست کردن رینگیت(واحد پول مالزی) و یابازی کردن در بازار بورس کوالالامپور(KLSE) سودهای فراوانی کسب می کنند . کاملاًروشن است که با وجود رشد اقتصادی تقریبا 9 درصدی مالزی در مدت 9 سال پیاپی کهانتظار می رود باعث افزایش ارزش پول مالزی شود اما بگونه ای تعجب آور و با وجوداین رشد پایدار و قابل توجه اقتصادی ارزش رینگیت و سهام بازار بورس کوآلالامپورسقوط کرد. این کاهش ارزش پول مالزی نمی تواند به خودی خود اتفاق بیفتد. بلکه بایستیعامل یا کسی باعث ایجاد آن شده باشد.
نقش بورس بازان خارجی و بین المللی در بحران مالی شرق آسیا به فراوانی تصدیقمی شود.
کوین واتکینز از آکسفام(Oxfam) انگلستان معتقد است که به قدرت رساندن اقتصادی ببرآسیا(Asia Tiger) بواسطه عملکرد بورس بازان بوده است مطرح کردن موضوع دخالت و نقشعمده صندوق کوانتوم سرس[3] (Soros Quantum) در بروز بحران مالی شرق آسیا مورد حمایتاقتصاددانان و سرمایه گذاران زیادی می باشد.
ویلیام شاکراس(William shawcross) به صورت غیر مستقیم استنتاج می کند مشارکت سرسباعث بروز بحران مالی و اقتصادی آسیا شد. صندوق سرس بصورت ضمنی باعث بروز بحرانمالی تایوان هم شده است. در اواسط اکتبر سال 1997 عملکرد بورس بازان که توسط صندوقسرس صورت گرفته بود باعث ایجاد نوعی وحشت در فروش سهام شد و همین امر به گونه ایغیر منتظره شاخص بازار سهام تایپه و ارزش پول تایوان را به شدت کاهش داد. پیتر بروک(Peter Brooke) موسس شرکت بین المللی ادونت(Advent International) اولین شرکتجهانی صنعت سرمایه گذاری به نقش مستقیم سرس در بحران مالی شرق آسیا اطمیان کاملدارد. او معتقد است سرس تبهکار اصلی بروز این بحران است. ثبات ارزش پول هر کشور یکیاز حیاتی ترین عوامل موفقیت اقتصادی آن بشمار می رود. بنابراین عدم ثبات ارزش پولنتیجه معکوس را در بردارد. عدم ثبات ارزش پول باعث تخریب اقتصاد کشور و از بین رفتناعتماد سرمایه گذاران داخلی و خارجی می شود . در طول مدت بحران مالی شرق آسیاتقریباً 20 میلیارد رینگیت سرمایه مالزی متعلق به سپرده گذاران داخلی از بانکهایداخلی به بانکها و موسسات مالی خارجی خصوصاً سنگاپور انتقال یافت.
معاملات اعتباری در بورس اوراق بهادار کوآلالامپور یکی از مشهورترین مبادلات بورسبازی می باشد که در بازارهای مدرن سهام انجام می گیرد که برای بورس بازان این امکانرا فراهم می آورد تا با یک مقدار ثابت سرمایه خود و به منظور کسب سود بیشتر و باریسک زیان بالاتر سهام بیشتری را خریداری نمایند. این نوع از مبادله معمولاً درهنگام رونق بازار(Bull market) یعنی هنگامیکه قیمت سهام روبه افزایش می باشد صورتمی گیرد. هنگامیکه بورس بازان حسابهای اعتباری(Margin Accounts) را ترک می کنند،نشانگر این مطلب است که بورس بازان دیدی منفی نسبت به آینده بازار دارند که اینحالت در هنگام بروز بحرانهای اقتصادی رخ می دهد.
مشهورترین مثالی که در این خصوص می توان به آن اشاره کرد بحران سال 1929 بورسنیویورک در بحران اخیر کشور مالزی است. بورس بازان در طول مدت پیشرفت و رونقاقتصادی اواخر دهة 1980 در انجام معاملات اعتباری زیاده روی کردند شاخص سهام بورسکوآلالامپور بصورت مداوم بالا رفت و تنها در اواخر سال 1993 وقفه کوتاهی داشت. وجوداین بازار پر رونق بورس بازان را بر انجام فعالانه معاملات خصوصاً معاملات اعتباریترغیب کرد. با این حال بروز یک آشفتگی ناگهانی باعث تبدیل این بازار پر رونق بهبحران ژوئیه 1997 گردید و عملکرد قابل تقدیر گذشته شاخص بورس کوآلالامپور شروع بهتنزل کرد.
بورس بازان غافلگیر شده بودند. وقتی که بحران ادامه یافت آنها چاره ای نداشتند جزاینکه برای نجات حسابهای اعتباری خود و به این امید که این بحران وقفه موقتی دیگریدر بازار خواهد بود پول بیشتری را به بازار تزریق کنند. ولی بزودی متوجه شدند کهاین بحران یک وقفه موقتی و زودگذر نیست. بلکه این واقعه بحرانی است که نه تنها بهبورس اوراق بهادار کوآلالامپور بلکه به دیگر بخشهای اقتصادی مالزی نیز ضربه می زند. وقتی که بورس بازان بروز بحران را تایید کردند بازار به میزان زیادی ارزش خود را ازدست داده بود وآنها دیگر قادر به انجام خرید اعتباری نبودند. این وضعیت توسط نخستوزیر مالزی نیز تایید گردید.
شقوق مختلف بورس بازی
با توجه به بیان ماهیت بورس بازی و تجربه بحرانهای مالی بازارهای سهام ، بورس بازیدر برگیرندة شقوق عمده زیر است:
1- تصمیم گیری در انجام معاملات پر ریسک است.
2- سرمایه گذاری برای مدت بسیار کوتاه است. آنان به دنبال کسب سود آنی و سریعهستند.
3- اتخاذ تصمیم بر اساس شایعات صورت می گیرد(البته به این معنی نیست که اینان تحلیلنمی کنند بلکه در بعضی مواقع تحلیلهای چارتیستی دقیقی انجام می دهند ولی یکی ازشقوق بورس بازی تصمیم گیری بر اساس شایعات است)
4- بورس بازان قصد نگهداری دارایی راندارندبلکه به قصد کسب سود از مابه التفاوتقیمت خرید و فروش هستند.
5- تصمیم گیری در شرایط جهل است و نسبت به اوراق خریداری شده جهل وجود دارد.
6- سرمایه گذاری مبتنی بر بخت و شانس صورت می گیرد.
7- تحلیل بورس بازان روی روان سرمایه گذاران است و پیش بینی آنان مبتنی بر تکرارروند گذشته قیمتهای سهام می باشد. تصمیمات بورس بازی پشتوانه و بنیاد محکمی ندارد.
هدف اصلی بورس بازان کسب سود آنی و سریع در مدت زمانی کوتاه است. بنابراین برخی ازبورس بازان جهت دستیابی به اهداف، اعمال ناپسندی را انجام می دهند که دارای شقوقزیر است:
1- بورس بازان با دستکاری قیمتها از طریق مکانیسم عرضه و تقاضا، قیمت سهام را بهسمت قیمت غیر حقیقی و غیر واقعی سوق می دهند که به دستکاری قیمتها دربازار(manipulation) معروف است.
2- تبانی و اشاعة اخبار و اطلاعات کذب جهت افزایش ویا کاهش مصنوعی قیمت سهامدربازارانجام می دهند.
3- معاملات صوری در بازار جهت رسیدن به منافع خود انجام می دهند . آنان قیمتها رادر بازار بی ثبات و نامطمئن می سازند.
4- معاملات مبتنی بر اطلاعات داخلی که در اختیار همگان قرار نگرفته است صورتمی گیرد. در صورتیکه آن اطلاعات داخلی در اختیار همگان قرار گیرد مطمئناً و با یقینقیمت سهام تغییر قابل ملاحظه ای می یابد. در این صورت در یک رقابت ناعادلانه فردیدرآمد کسب می کند.
بورس بازی ممکن است همة شقوق فوق را در بر گیرد و ممکن است برخی از موارد را شاملنشود.
بررسی بورس بازی از دیدگاه اندیشمندان اسلامی
بورس بازی از دیدگاه شهید مطهری
وی دو عامل را توأماً منشأ ارزش می دانند (مطهری، مرتضی، (صص109-51 ):
– ارزش هر شیء ناشی از اثری است که بر آن شیء مترتب است.
– ندرت و تحت انحصار بودن شیء.
ایشان تساوی ارزش را با کار مردود دانسته اند به نظر استاد کار علت و ایجاد کنندةارزش است نه این که مساوی با ارزش است. ارزش هر شیء ناشی از اثری است که در آیندهبر آن شیء مترتب می شود نه علتی که آن را ایجاد کرده است خواه آن علت کار باشد وخواه چیز دیگر. البته اثر داشتن به تنهایی علت ارزش نمی باشد ندرت و تحت انحصاربودن نیز در ارزش موثر است در این میان کار هم یکی از علل ایجاد ارزش است نه علّتمنحصره بنابراین اصل ارزش ناشی از مفید بودن است که مبدأ ومنشأ تقاضا است بعلاوهندرت وجود و کمیابی.
استاد مطهری با انتساب نوسانات ارزش و یا قیمت به عرضه و تقاضا می گویدارزش و قیمتو مالیت و بها یا هر چه دیگر اسم بگذاریم، نوساناتی پیدا می کنند و مسلماً ایننوسانات مربوط به مفید بودن نیست. درجه مفید بودن نوسان پیدا نمی کند عرضه و تقاضادر مفید بودن تأثیری ندارد ولی در ارزش و قیمت اثر داردبنابراین بر اساس نظریهاستاد مطهری قیمت نمایندة ارزش است و آن هم بر اساس عرضه و تقاضا تعیین می شود. دربازارهای مالی عرضه و تقاضا هر لحظه تغییر کرده و بر اساس آن قیمت در بازار نوسانمی کند بنابراین با نظر به دیدگاه استاد انجام معاملات سهام در بازارهای بورس و سودبردن از نوسانات قیمت با توجه به اینکه عرضه و تقاضا تعیین کنندة ارزش است مانعیندارد و چنین سودی مشروع است. بنابراین اگر فردی سهامی را خریداری نموده و سپسافزایش قیمت سهام صورت گیرد و سپس وی اقدام به فروش نماید سودی کسب کرده است هر چندزمان نگهداری سهام کوتاه باشد سود حاصل از این معامله صحیح است زیرا افزایش قیمتسهام تحت مالکیت وی تحقق یافته است و مالک اصلی مال و افزایش آن است بر این اساسخرید و فروش سهام به منظور کسب درآمد از تغییرات قیمت سهام و استفاده از فرصتهایموجود در بازار مالی اسلامی جایز است گرچه ملزم تولید خدمت نیز نباشد.
بورس بازی از دیدگاه سید موسی صدر(صدر، سید موسی، صص31-17)
سید موسی صدر در کتاب"اقتصاد در مکتب اسلام" می گوید: بایک مطالعة سطحی دربارهاشیاء مختلف این طور درک می کنیم که ارزش به دو عامل زیر بستگی دارد:
– احتیاج اقتصادی نسبت به آن
– کمی و فراوانی آن در طبیعت به عبارت دیگر در دسترس بودن آن.
وی می گوید که عامل تعیین کنندة ارزش عرضه و تقاضا است که به معنی وسیع کلمه ارزشرا معین می کند.
وی در خصوص نقش کار در ارتباط با ارزش می گوید:"کار به تنهایی نمی تواند در تولیدثروت و ماده ارزش دار نقشی بعهده داشته باشد، بلکه این طبیعت است که ماده اصلیثروتها محسوب می شود و چون کار بر روی آن انجام پذیرفت ثروت وشیء ارزنده متولدمی شود.
در این دیدگاه نیز عرضه و تقاضا عامل تعیین کننده ارزش معرفی می شود که با نظریهاستاد مطهری همخوانی دارد.[4]
بررسی فقهی بورس بازی با توجه به قاعدة اکل مال به باطل
آیة شریفة"أحلّ اللّه البیع"[5] ونیز آیه شریفه"لا تأکلوا أموالکم بینکم بالباطلإلاّ أن تکون تجارةً عن تراضٍ منکم"[6] دارای اطلاق هستند. بعنوان مثال اگر شخصیسهام را به قصد افزایش قیمت خریداری نماید و پس از افزایش قیمت سهام در مدت زمانبسیار کوتاه سهام را در بازار به فروش می رساندو از این بابت سود کسب می کند. خریدسهام در این مثال بیع تجارتی است که با رضایت دو طرف انجام شده و فروش آن نیز مصداقبیع و تجارت عن تراضٍ است.
بعضی اشکال می کنند که فرد در برابر سودی که کسب کرده است کاری انجام نداده از اینرو مصداق أکل مال به باطل است که در آیة دوم از آن نهی شده است. این مطلب درستنیست. از نظر قواعد زبان عربی،"باء" در کلمة بالباطل یا باء سببیت است یا باءمقابله. اگر باء سببیت باشد، مفهوم آیه چنین می شود:
اموالتان را میان خود به سبب باطل نخورید.
بعبارت دیگر، دراموال یکدیگر از طریق"سبب باطل" یعنی معامله ای که از نظر شرعی باطلاست تصرف نکنید. اگر باء مقابله باشد معنی آیه اینگونه است:
اموالتان را میان خود، در مقابل امر باطل نخورید.
در این صورت آیة شریفه شامل معاملاتی می شود که در آنها کسی مالی را از دیگری تملککند و در مقابل آن عوض ارزشمندی به صاحب مال ندهد.در خرید و فروش سهام مثال مذکوردو معامله مستقل و مجزا از هم صورت گرفته است در هر دو معامله هم سبب شرعی است زیرامعامله سهام معامله هایی صحیح هستند و هم در هر یک از این دو معامله در برابر آنعوض ارزشمندی که همانا بخشی از مالکیت سهام یک شرکت است تملیک یا تملک می شود. منشاسود، افزایش قیمت بازار از زمان خرید تا زمان فروش است و چون افزایش قیمت در ملک ویصورت گرفته است حق اوست زیرا مالک عین، مالک مالیت و افزایش ارزش نیز هست.
همانطور که سابقاً بیان شد برخی شقوق بورس بازی شامل مفاهیم معاملات غرری و پرخطرو معاملات قماری می شود که در زیر به آن پرداخته می شود.
بررسی فقهی غرر و مطالعه تطبیقی آن با بورس بازی:
غرر از نظر لغوی به معنای خطر[7] می باشد و به معنای در معرض هلاکت افتادن و فریبخوردن نیز می باشد.[8]
غرر از نظر اصطلاحی به معنای جهالت موضوع معامله از نظر مقدار، تعداد، متر، وزن،پیمانه و … یا اوصاف جنس است. از این روی اگر حصول چیزی که مجهول است معلوم شود ویا فقط صفت آن مجهول باشد غرری نخواهد بود.
در اصطلاح فقهاء معامله ای غرری است که مبیع یا ثمن در بیع و عوض یا معوض در هرمعامله معاوضی در معرض خطر باشد یعنی احتمال نابودی آن عرفاً مورد التفات و توجهباشد.
غرر از نظر حقوقی بدین معناست که اگر کسی عقدی منعقد نماید و به یکی از جهات معاملهجاهل باشد و از ناحیه آن جهل، برای او احتمال ضرری در بین باشد آن عقد غرری و باطلاست.
براین اساس، غرر نقطه مقابل شفافیت و معلوم بودن میباشد، در همه معاملات طرفینعلاقه دارند که روابط فیما بین آنها دوستانه ومعقول باشد و هر یک در انجام تعهد باحسن نیت اقدام کنند یعنی طرفین معامله تمام حقایقی که در محدوده اطلاعات آنان قراردارد در اختیار یکدیگر بگذارند، در حالی که در معامله غرری بالعکس می باشد.
امیر مومنان علی (ع) می فرمایند: "إن الغرر عمل لایؤمن معه الضرر[9]" یعنی غرر کاریاست که از زیان ایمن نباشد وطبق بیان حضرت رسول (ص) "نهی النبی عن الغرر"[10]یعنیپیامبر مردم را از معاملات غرری نهی کرده است. لذا معامله غرری در اسلام باطلمی باشد. از این قاعده نکات زیر استخراج می شود.
1- علم به وجود عوضین شرط صحت معامله است. در معاملات مربوط به اوراق بهادار خریدارو فروشنده باید نوع سهام و قیمت آن را کامل بدانند که معمولاً چنین چیزی در بازارمالی وجود دارد.
2- علم بر قدرت تسلیم و تسلم شرط صحت معامله است. در معاملات سهام تسلیم و تسلم ازطریق اعمال در حساب طرفین صورت می گیرد و مانند سایر معاملات صحیح اسلامی چنین چیزیمحقق می شود.
3- علم به مقدار، جنس و وصف عوضین شرط صحت معامله است یعنی علم به آنچه که موجباختلاف و تفاوت قیمت می شود شرط صحت معامله است. در بازار مالی تحقق چنین معامله ایمستلزم وجود اطلاعات لازم و کافی در بازار مالی جهت تصمیم گیری صحیح است.
در مورد معاملات غرری، تشخیص موضوع به عهده عرف است یعنی اگر در معامله ای، عرف غرررا منتفی دانست، حکم بر آن بار نمی شود و چنانچه عرف غرر را ثابت و محقق دانست خودبه خود حکم معامله غرری موثر خواهدبود.
در بازار های مالی که اوراق مالی مبادله می شوند قیمتها باید منعکس کننده کلیهاطلاعات در مورد آن دارایی باشند به عبارت دیگر بازار باید کارآ باشد[11] در غیراین صورت افراد براساس حدس و گمان اقدام به معامله خواهند کرد و بعضاً برای کسببازدهی بیشتر معامله مجهولیرا انجام می دهند. با توجه به این توصیفات ، اطلاعاتعاملی است که بورس بازی مجاز را از معاملات غرری متمایز می کند، بنظر می رسد که عدموجود اطلاعات یا کمبود آن در این زمینه باعث می شود که حد و مرز بین بورس بازی ومعاملات غرری بسیار کم شود و این دو به یک معنی بکار روند.
اگر در بازار مالی معامله گران اوراق بهاداری را بازار گرمی کنند و اوراق بهادارخود را مدح کنند و یا اوراق بهادار دیگران را ذم کنند و تبلیغات مثبت و منفی دربازار ایجاد کنند و چنین معامله ای در شرایط جهل طرف مقابل صورت گیرد از نظر اسلامیقابل پذیرش نیست و درآمد حاصل از آن مشروع نیست. اگر تبلیغات سوء در بازار موجب غبنطرف معامله شود مغبون می تواند به غابن مراجعه کند. در بورس اسلامی تبلیغات کاذبوجود ندارد.
در بازار مالی اسلامی باید اداره نظارت بر بازار تمام اطلاعات را بنحو مناسبی جهتتصمیم گیری معامله گران در بازار افشاء نمایند بعبارتی بازار مالی اسلامی باید کارآباشد.
شفافیت اطلاعاتی عاملی است که معاملات صحیح و اسلامی را از معاملات غرری متمایزمی سازد. دلالی و واسطه گری و مشاوره مالی در بازارهای مالی در صورتی مجاز خواهدبود که به شفافیت اطلاعاتی در بازار کمک کند. اگر عملیات این افراد در بازار یک طرفرا متضرر و طرف دیگری را سود برساند و این عمل از روی جهل طرف مقابل و با سوء نیتصورت گیرد مشروع نیست.
در معاملات بازار مالی اسلامی تبانی نباید وجود داشته باشد بعنوان مثال اگر اوراقبهاداری در بازار وجود ندارد افراد نمی توانند با هم تبانی کنند و به واسطه انحصارآنان بر اوراق بهادار خاص، قیمت آن را به طور کاذب افزایش یا کاهش دهند.
بررسی فقهی قمار بازی و مقایسه تطبیقی آن با بورس بازی
قمار به خطر انداخت پول به امید کسب منفعت در جایی است که این امید بر پایه بخت وشانس و تصادف و اتفاقات غیر مطمئن استوار باشد و ریسک کردن به خودی خود ضرورتینداشته باشد.
قمار در حقیقت یک بازی ستیزه جویانه است که دو طرف به خاطر استفاده انحصاری بایکدیگر انجام می دهند و اصلاً حسن نیت در آن مطرح نیست. هر طرف به تصور اینکه بخت وشانس با او یاری خواهد کرد و برنده خواهد شد اقدام به عمل قمار می نماید و اگربداند برنده نخواهد شد هرگز آن عمل را انجام نخواهد داد.
در قمار بازی همواره یک طرف بازنده وجود دارد و طرفین خود را در معرض خطر از دسترفتن مال قرار می دهند این عمل در عرف جامعه کاری مذموم و ناپسند است.
در قمار طرفین بازی رهن و گرو می گذارند(سعیدی، ابوحبیب، ص 309) و یک نوع شرط بندیصورت می گیرد. از نظر تحلیلی قمار و شرط بندی از آنجا که بر اصول تجاری داد و ستدمشروع مبتنی نیست و با نظم اجتماعی مخالف است، باطل و نامشروع شناخته شده است و لذاهیچ تعهدی از آن ناشی نمی شود، از این رو ماده 654 قانون مدنی جمهوری اسلامی ایرانمی گوید: "قمار و شرط بندی باطل و دعاوی راجع به آن مسموع نخواهد بود. همین حکم درمورد کلیه تعهداتی که از قمار تولید شده باشد جاری است."
قرآن مجید ما را صراحتاً از شرط بندی و قمار بازی منع کرده است و این مطلب در آیاتمتعددی ذکر شده است که از آن به “ المیسر” یاد شده است. خداوند تبارک تعالیمی فرماید:
"یسئلونک عن الخمر و المیسر قل فیهما اثم کبیر و منافع للناس و اثمهما اکبر مننفعهما…"[12]
همچنین در آیه دیگری می فرماید: "یا ایها الذین آمنوا ان الخمر و المیسر و الانصابو الازلام رجس من عمل الشیطان فاجتنبوا لعلکم تفلحون"[13]
با توجه به توضیحات فوق درخصوص بورس بازی، وجوه تمایز بورس بازی و قمار بازی به شرحزیر است:
1- قمار بازی یک نوع بازی باجمع صفر است یعنی یک طرف بازنده است و طرف دیگر به هماناندازه سود می برد در حالیکه در بورس بازی در بازار سهام اینگونه نیست.
2- در قمار بازی طرفین رهن و گرومی گذارند درحالیکه دربورس بازی دربازارسهام گرویوجود ندارد و شرط بندی صورت نمی گیرد.
3- قمار وشرط بندی مبتنی بر عمل نامشروع است و در قالب معاملات مشروع اسلامی قرارنمی گیرد در حالیکه بورس بازی در بازار سهام یک معامله در قالب بیع صورت می گیرد وبکلی با قمار بازی متفاوت است.
براین اساس اگر بورس بازی مبتنی بر بخت و شانس نیز صورت گیرد بدلیل اینکه سایرشرایط قمار بازی را دارا نمی باشد نمی تواند در قالب قمار بازی قرار گیرد وبنابراین بورس بازی در چارچوب معامله قماری قرار نمی گیرد.
جمع بندی و نتیجه گیری:
براساس این مطالعه معاملات بورس بازی از آنجا که در قالب عقد بیع صورت می گیرد وتمامی جوانب معاملات در آن صورت می گیرد از لحاظ شرعی مانعی ندارد و بورس بازی غیراعتراض آمیز می باشد. ولی برخی جنبه های بورس بازی به شرح زیر مشروع نیست و درآمدکسب شده از آن بابت قابل تملک نیست که بورس بازی اعتراض آمیز است:
1- دستکاری قیمت سهام و سوق دادن قیمت به سوی قیمت ناعادلانه
2- جهل در معاملات سهام
3- غرر در معاملات سهام
4- تبانی در معاملات سهام
5- اشاعه کذب و ارائه اطلاعات غلط و گمراه کننده
6- انجام معاملات صوری و دستکاری ناعادلانه بازار
7- معاملات مبتنی بر اطلاعات داخلی در صورتی که موجب غبن طرف مقابل شود.
نتایج حاصل از این تحقیق در جدول زیر بصورت خلاصه ارائه گردیده است.
یادداشتها:
* عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع)
[1] speculation
[2] فرهنگ، منوچهر، “فرهنگ بزرگ علوم اقتصادی” جلد اول، سال1371، ص 758.
[3] آقای سرس یکی از بورس بازان معروف و حرفه ای در سطح دنیاست.
[4] شهید سید محمد باقرصدر در کتاب«اقتصادنا» بورس بازی را مجاز نمی دانند ایشانتجارت را شعبه ای از تولید می دانند و معتقدند سودی که ازخرید و فروش بدست می آیدباید نتیجه خدمتی باشد که تاجر آن را تولید می کند و صرف نقل و انتقال ملکیت بدونتولید خدمت مجوز سود بردن نمی باشد. برای مطالعه بیشتر به منبع زیر مراجعه شود: صدر، سید محمد باقر،"اقتصادنا"، مکتبة الاعلام الاسلامی، 1375، صص645-558.
[5] بقره/ 275.
[6] نساء/29.
[7] منبع شماره 9 فارسی به نقل از«منتهی العرب فی لغت العرب»، ص 912.
[8] منبع شماره 9 فارسی به نقل از« أقرب الموارد فی فصح العربیة و الشوارد»، ج2، ص867.
[9] منبع شماره 9 فارسی به نقل از«جواهر، بیع، باب غرر».
[10] همان منبع سابق.
[11] برای مطالعه بیشتر در مورد شرایط بازار مالی کارآ به منبع زیر رجوع کنید.
جهانخانی، علی و عبده تبریزی،حسین؛“ نظریه بازارکارآی سرمایه” تحقیقات مالی، سالاول، شماره اول، زمستان1372،ص 7.
[12] بقره/219.
[13] مائده/ 90.
کتابنامه:
1- صالح آبادی، علی،"امکان سنجی راه اندازی بازار آتی سهام شرکتهای پذیرفته شده دربورس اوراق بهادار تهران" پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه امام صادق(ع)، تابسان1381، صص 125-114.
2- میر معزی ، سید حسین"بورس بازی از نگاه فقه"، فصلنامه تخصصی اقتصاد اسلامی، سالسوم، شماره نهم، بهار 1382، صص 64-51.
3- صالح آبادی، علی،"فلسفه و سیر تکاملی ابزارهای مالی مشتقه و دیدگاههای فقهی"،فصلنامه تخصصی اقتصاد اسلامی، سال سوم، شماره نهم، بهار 1382، صص 140-129.
4- سبحانی، حسن،"نگرشی بر تئوری ارزش" تهران: موسسه انتشارات امیر کبیر، 1369.
5- شهیدی، مهدی،"تشکیل قرار دادها و تعهدات"، نشر حقوقدان، چاپ اول، 1377.
6- کاتوزیان، ناصر،"قواعد عمومی قرار دادها" ، جلد اول، انتشارات بهشتی، 1363.
7- محمدی، ابوالحسن،"قواعد فقه" نشر دادگستر، چاپ دوم، 1377.
8- صالح آبادی، علی و آرام، محمد" اصول مدیریت مالی اسلامی و ابزارهای آن"مرکزتحقیقات دانشگاه امام صادق(ع)،1380.
9- رفیعی، محمد تقی،"مطالعه تطبیقی غرر در معامله" ، انتشارات حوزه علمیه قم، 1378.
10- فرهنگ، منوچهر،"فرهنگ بزرگ علوم اقتصادی" جلد اول، سال 1371 ، ص 758.
11- گلریز ، حسن،"بورس اوراق بهادار" موسسه انتشارات امیر کبیر، 1374.
12- مطهری، مرتضی، “ بررسی اجمالی مبانی اقتصاد اسلامی” ، صص 109-51.
13- صدر، سیدموسی، “ اقتصاد در مکتب اسلام” صص 31-17.
14- سعیدی، ابوحبیب، القاموس الفقهی، ص 309.
کتابنامه لاتین:
1-Salamon. H. “Speculation in the stock market from an Islamic perspective”, Review of Islamic Economics, No:9, 2000, PP. 103-126
2-Samuelson, Paul, A. “Economics: An Introductory Analysis”, NewYork, Mac Graw-Hill, 1958, P. 428.
3-Man, Z, “Management system of the Islamic share market, Model and its Implementation in Malaysia”, A Seminar presented in the national conference on Islamic management, UTM, Jobor Bahru Malaysia, Nov. 1993, PP. 18-20.
4-Man, Z., “share and Investment in the share market”, A General observation on Related Issues from an Islamic perpective”, A paper presented in a seminar series on Islamic Economics at the National productivity center Hotel, P.Jaya, Malaysia, 26-27 Apil, 1994, pp.22-4
5-Khan, M.A., “Issues in Islamic Economics”, Op.cit, pp.87-8
6-Aubery, W.H.S., “stock Exchange Investment: the theory, Methods, practice and Result”, London, Simpkin, Marshall, Hamilton, Kent & Co., 1896, pp 44-112
7-Rix. M.S., “stock market Economics”, London, Sir Isaac. Piterman& Sons, 1965, P. 204-8
8-Simpson, J.A., “The Oxford English Dictionary”.
9-Ansell, J and Wharton, F, “Risk: Analysis, Assessment and management”, John willey & sons, 1995.
10-Ausaf, Ahmad, “Towards an Islamic Financial Market”, IBD, IRTI, Research paper, No. 45, 1997.
11-Mannan, “Understanding Islamic Finance: A study of the securities Market in an Islamic Framework”, IDB, IRTI, Research paper No. 18, 1993.
12-Sabbagh, Hashem, “The Mechanics and operations of An Islamic Financial Market”, Seminar of central Bank of Iran, June 2000.
13-Zamir, Iqbal, “Islamic Financial systems”, Finance & Development, 1997.
14-International Journal of Islamic Financial Services,” Discussion Forum: Definition of Gharar”, Vol. 2, No. 3.
15-International Journal of Islamic Financial Services, “Al-Gharar, Risk, and insurance”, Vol. 1, No. 1
16-Sami-Al-Suwailem, “Towards an objective measure of Gharar in Exchange”, Islamic Economic studies, Vol. 7, Apr. 2000.
17-“Speculation and gambling”. Accessible at: http://www.islamic-finance.net/research/ speculation-forum.html.
18-“Investment, speculation, and gambling” Accessible at: http://www.investorhome.com/gambling.html.
19-“Speculation”, Accessible at
منبع:http://www.hawzah.org/FA/ArticleView.html?ArticleID=81234: