زندان ورویکرد اصلاح رفتار زندانیان
تهیه کننده: طاهره اسلامیمقدم
اندیشه اصلاح و بازپروری ساختار شخصیتی و رفتارهای فردی و اجتماعی مجرمان محبوس در زندانهای کشور، همواره از جدیترین دغدغههای فکری کارگزاران جامعه، بالاخص مسئولان قضایی کشور بوده است.در واقع گرایش دوباره درصد قابل توجهی از مجرمان زندانی به ارتکاب جرم و حریمشکنی هنجارهای اجتماعی پس از ترخیص از زندان، بیشترین آسیبها وناامنیها را بر جامعه تحمیل نموده و شخصیت فردمجرم را مستعد کژرویها و مفسدههای مضاعف مینماید. از همین رو، هر اندیشه و رویکرد و اقدامی که بتواند با بازسازی اصلاح اساسی شخصیت اساسی زندانیان، میزان و فراوانی ارتکاب مجدد به بزهکاری و جرم و جنایت را به حداقل ممکن برساند، فوقالعاده ارزشمند و ستودنی است.
کجرویهای اجتماعی و بزهکاریها از پدیده‌های ناخوشایند حیات اجتماعی انسان‌هاست که همواره در همه جوامع بشری وجود داشته است.کنکاش در ویژگیهای شخصیتی‌ـ رفتاری بزهکاران و قانون‌شکنان نشان می‌دهد که فرآیند رشد و تحول زندگی روانی آنان غالباً با مشکلاتی همراه بوده است؛ پریشانی‌های روانی، محرومیت‌ها و ناکامی‌های مکرر، خودمداری و فزون‌خواهی، پرخاشگری، خصومت و نفرت انباشته شده، نارسائی‌های تربیتی و یادگیری‌های نادرست، نظام خانوادگی آشفته و کمبود محبت و در یک کلام عقده‌های روانی، مهم‌ترين عوامل گرایش مجرمین به انجام رفتارهای پرخطر، تبهکارانه و ضد اجتماعی است.
چند سالی است که سازمان زندانها و اقدامات تأميني و تربيتي كشور، به منظور ارتقای كيفيت تربيت و اصلاح رفتار زندانيان، سالمسازي محيط زندان و ايجاد آرامش رواني براي زندانیان، برنامه مشاوره و روان‌درماني را در دستور كار خود قرار داده است. در واقع اندیشه اصلاح رفتارهای فردی و اجتماعی و تقویت ویژگیهای شخصیتی سالم و بهنجار در محبوسین جرایم عادی، همواره از جدیترین دغدغههای نظام قضائی و مسئولین سازمان زندانها بوده است.
بی‌تردید گرایش دوباره درصد قابل توجهی از مجرمان زندانی به ارتکاب جرم و حریمشکنی هنجارهای اجتماعی پس از آزادی، بیشترین آسیبها و ناامنی‌ها را بر جامعه تحمیل نموده و شخصیت فرد مجرم را مستعد کژرویها و تبهکاری‌های مضاعف مینماید. از این رو، هر اندیشه و اقدامی که بتواند با بازسازی و اصلاح اساسی شخصیت زندانیان، میزان و فراوانی ارتکاب مجدد بزهکاری را به کمترین حد ممکن کاهش دهد، بسیار ارزشمند و ستودنی است.
بر اين اساس، مسئولین سازمان زندانها پس از رايزني با متخصصين و صاحب‌نظران، برنامه‌هايي نظير ارایه خدمات مددکاری، ایجاد كلينيك مثلثي و انجام مشاوره و روان‌درماني در زندانها را در دستور کار خود قرار دادند.
بی‌تردید «زندان با برنامههای معمولی نمیتواند بستری برای بازسازی شخصیت و اصلاح مؤثر اندیشه و رفتار مجرمان زندانی باشد. اما آنچه که میتواند در فضای زندان به عنوان یک اصل کلیدی و محوری مدنظر قرار گیرد، تعامل همدلانه و مبتنی بر احترام مدیران، روان‌شناسان و مشاوران با زندانیان است که موجب یافتن فرصتی مناسب برای ارزیابی دقیق شخصیت، سلامت روان، نظام باورها و نگرشها و پدیدآیی رفتارهای فردی و اجتماعی و بررسي علل اصلی آسیبپذیری آنان مي‌گردد.
یافتههای پژوهشی و تجارب علمی حاصل از کشورهای مختلف بیانگر این حقیقت است که به رغم مشکلات، موانع و محدودیتهای موجود در این رهگذر، نتیجه برخی از رویکردها و روشهای درمانی میتواند کاملاً موثر واقع گردد. بدون تردید هر رفتاری قابل تغییر است، لیکن هر روشی توسط هر شخصی و در هر شرایط ممکن است موثر واقع نگردد. لذا توجه به روش یا روشهای موثر درمان و اصلاح رفتار در شرایط ویژهای همچون زندان و ویژگیهای خاص شخصیت درمانگر در بستر فرهنگ و ارزشهای اسلامی از بیشترین اهمیت برخوردار است.
از این رو در چند سال گذشته و پس از تعیین استراتژی سازمان زندانها مبنی بر «اصلاح و تربیت زندانیان»، مسئولان زندانهای کشور هر یک به دنبال طرح یا طرحهایی بودند تا بتوانند اهداف متعالی سازمان زندانها را جامه عمل بپوشانند.
آقاي علي شمس که پايه‌گذار نهضت اصلاح رفتار زندانيان با شيوه‌هاي نوين مشاوره و روان‌درماني در ايران است و آقای دکتر غلامعلي افروز، رئيس محترم شوراي بهداشت روان و اصلاح رفتار زندانیان و اعضاي محترم آن شورا، که بستر مناسبی را برای گسترش خدمات مشاوره و روان‌درمانی در زندانهای سراسر کشور مهیا کرده‌اند
این مراکز از سال 1381 در پی موافقت رئیس وقت قوه قضائیه، با اجرای اقدامات اصلاحی نوین در زندانها و تشکیل شورای بهداشت روان و اصلاح رفتار زندانیان رسماً فعالیت خود را در سراسر کشور آغاز نمودند.
فرد زندانی نیازمند مداخلات به هنگام و خدمات آموزشی و توانبخشی ویژهای هستند. افزون بر این‌ها گروهی نیز به دلایلی همچون شرایط نامطلوب خانوادگی، خلأهای عاطفی و ناامنیهای درونی، روشهای نادرست تربیتی و فرزندپروری، کاستیهای آموزشی و فرهنگی در مدرسه و اجتماع، ناامنیهای اجتماعی و مشکلات فرهنگی، تنگناهای زیستی و اقتصادی، فشارهای روانی و اجتماعی، عدم رشد و تحول مناسب و شکل‌گیری صفات نامطلوبی نظیر شخصیت، راحتطلبی، خودشیفتگی، ناشکیبایی، فزون‌خواهی، عزت نفس پایین، احساس بی‌مقداری دچار کژرویهای اجتماعی و آسیب‌های فردی و خانوادگی میگردند.
به گفته کارشناسان، در دنيا ثابت شده که اختلالات رواني در کساني که به زندان اعزام مي‌شوند بسيار بيشتر از جامعه عادي است و شايد يکي از علل بروز ارتکاب جرم در اين افراد، همين اختلالات رواني باشد که امکان قضاوت بين خوب و بد را از آنها سلب کرده است.
اصل اساسي در روان درماني، رابطه عاطفي و انساني است که بيمار و متخصص با يکديگر برقرار مـي‌کنند. در اين جريان، بيمار تجارب و رفتارهاي جديدي فرا مي‌گيرد که او را در برطرف کردن مـشـکـلات و سـازگـاري بـا مـحـيـطـش کمک مي‌کند.
روان درمـانـي نه جلسه پند و اندرز است و نه به منظور درد دل کردن بيمار با روانکاو. روان درماني فرآيندي است که در آن بـيـمـــــار عـــــواطــــف، احساسات و رفتارهاي ناصحيح را از دست مي‌دهد و به‌جاي آن رفتار صحيحتر، مناسب تر ومفيدتر را مي‌آموزد.
هدف و فلسفه ي كاربرد روان درماني و مشاوره در زندان ناشي از تغيير نگرش به فلسفه و هدف از وجود زندان و زنداني است. بايد توجه داشت وظيفه ي نگهداري و محدود كردن زندانيان را بر عهده ندارد، بلكه وظيفه ي اصلي سازمان زندان هاي اقدام لازم به منظور تربيت و اصلاح و درمان مجرمان است، لذا به كارگيري راهبردهاي مشاوره اي و روان درماني نيز در راستاي ايفاي اين نقش مهم مي باشد، همچنين توجه به اين نكته كه مجرمان، افرادي نيستند كه ذاتاً خلافكار باشند، بلكه به علت ناتواني در سازگاري اجتماعي يا مشكلات شخصيتي راه حل مطلوب غلبه بر مشكلات را نمي دانند، بنابراين در محيط زندان و دوران تحمل كيفر مي توان به آنان كمك كرد تا توانمندي هاي لازم را براي تبديل شدن به يك فرد كارآمد، به دست آورند.
ضرورت ديدگاه حضرت امام خميني (ره) رهنمود خوبي براي ما و براي نشان دادن ضرورت و اهميت عرضه ي خدمات تربيتي، آموزشي، روان شناختي، مشاوره و روان درماني در زندان است «بايد زندان ها محل تربيت باشد، بايد مردم را در زندان ها تربيت كرد. زندان خودش يك تربيت گاه باشد، خوب كساني كه در زندان هستند، برايشان صحبت بشود، ارشاد بشوند، آقايان صحبت كنيد برايشان، ارشادشان كنيد.زندان ها را به يك مدرسه آموزشي و تربيت اخلاقي مبدل كنيد.». زندان در ديدگاه امام (ره)، يك مدرسه، يك مركز تعليم و تربيت است. از نظر جرم شناسان، متخصصان آسيب شناسي اجتماعي و متخصصان بهداشت درماني، رفتار مجرمانه عللي دارد كه عمده ي آنها ناخودآگاه است كه ريشه در جنبه هاي پنهان شخصيت مجرم دارد. انگيزه هاي سركوب شده، انتخاب سبك زندگي نامناسب يا بي هدف بودن در زندگي، بي هويتي، خود فراموشي، عزت نفس پايين، عقده حقارت، خودپنداري ضعيف، احساس خودكارآمدي پايين، استفاده نادرست از اهرم هاي دفاعي، فرار از واقعيت ها ناتواني در استفاده از روش حل مساله در زندگي، فقدان مهارت هاي اجتماعي كافي، ناتواني در برخورد با فشارهاي رواني و مشكلات زندگي، ياس، نااميد، اعتقاد به ارزش هاي غلط، همگي زمينه ساز بزه هاي اجتماعي مي شوند. مي توان نتيجه گرفت كه زندان در فلسفه ي حضرت امام (ره)، يك مركز نگه داري صرف نيست. از نظر جرم شناسان، متخصصان آسيب شناسي اجتماعي و متخصصان بهداشت درماني، رفتار مجرمانه عللي دارد كه عمده ي آنها ناخودآگاه است كه ريشه در جنبه هاي پنهان شخصيت مجرم دارد. انگيزه هاي سركوب شده، انتخاب سبك زندگي نامناسب يا بي هدف بودن در زندگي، بي هويتي، خودفراموشي، عزت نفس پايين، عقده ي حقارت، خودپنداري ضعيف، احساس خودكارآمدي پايين، استفاده نادرست از اهرم هاي دفاعي، فرار از واقعيت ها، ناتواني در استفاده از روش حل مساله در زندگي، فقدان مهارت هاي اجتماعي كافي ناتواني در برخورد با فشارهاي رواني و مشكلات زندگي، ياس، نااميدي، اعتقاد به ارزش هاي غلط، همگي زمينه ساز بزه هاي اجتماعي مي شوند. همه ساله تعداد زيادي از زندانيان، بعد از آزادي، مجدداً دست به اعمال مجرمانه مي زنند و دستگير مي شوند، اين يعني وخيم تر شدن اوضاع رواني مجرم و هدر رفتن هزينه هاي صرف شده. فراهم كردن شرايط درماني و خدمات مشاوره اي موجب كاهش بازگشت مجدد آزادشدگان به زندان مي شود. گرچه همه ي اين عوامل، دروني و مربوط به شخصيت فرد مي باشد، اما اغلب ناشي از آموزش هاي محيطي و وضعيت هاي زندگي هستند. مي توان رفتار مجرمانه را ناشي از تعامل اوضاع زندگي، محيط و ويژگي هاي شخصيتي و روان شناختي فرد دانست.
بسياري از زندانيان، زندگي خود را تباه شده مي دانند و احساس مي كنند، موقعيت اجتماعي خود را به طور كامل از دست داده اند و ديگر نمي توانند، آن را دوباره احيا كنند، بنابراين چاره اي جز ادامه ي رفتار مجرمانه ندارند. بسياري از آنان طرح ها و نقشه هاي بسيار پيچيده اي را براي ادامه ي رفتار مجرمانه ي خود پس از آزادي در ذهن خويش مي پرورانند. بسياري عقيده دارند كه هر قدر بيشتر جرم كنند، موفق ترند. جرم را نه فقط غيراخلاقي نمي دانند، بلكه جزو روش هاي مثبت زندگي مي دانند، و ادامه ي آن، جز رفتارهاي مجرمانه، هيچ راه ديگري ندارند. برخي هويت خود را در داشتن رفتار مجرمانه مي دانند و احساس مي كنند، كنار گذاشتن آن موجب از دست رفتن هويت شان مي شود. آنان تحت تاثير فضاي روان شناختي اجتماعي ايجاد شده در زندان، چنان خود را متعلق به گروه هاي مجرم مي دانند كه جدايي از آنها را مساوي با از دست دادن همه، حتي خود مي دانند. در صورتي بي توجهي به امر اصلاح و درمان و تربيت مجرمان، در محيط زندان، فضايي مهيا مي شود كه افراد با سابقه تجربه هاي خود را به ديگران منتقل كنند و از اين طريق مسير تكرار جرم تسهيل مي شود و در حالي كه وجود فضاي درماني و اصلاحي سبب مي شود زندانيان از گذراندن عمر خود و تجربه هاي ديگران استفاده مثبت را در جهت سازندگي خود بنمايند.
به طور كلي، ضرورت وجود خدمات مشاوره و روان درماني براي زندانيان را مي توان به شرح زير بيان كرد: 1ـ تاكيد حضرت امام (ره) مبني بر تبديل زندان ها به مراكز تعليمي، آموزشي، ارشاد و رشد شخصيت 2ـ اينكه مجرمان، انسان هايي هستند كه ذاتاً خوبند اما به دليل اوضاع خاص زندگي و وضعيت رواني دچار اين حالت شده اند، بنابراين اصول اسلامي و انساني ايجاب مي كند كه براي اصلاح آنان كوشش كرد. 3ـ بررسي تاريخچه ي استفاده از روش هاي صرفاً انتظامي و محبوس كردن مجرمان بيان كننده ي ناكارآمدي اين روش ها و ضرورت جايگزيني راهبردهاي علمي و اصلاحي و تربيتي را نشان مي دهد. 4ـ فضاي روان شناختي زندان به گونه اي است كه به فرد هويت مجرمانه مي دهد، اين فضا بسيار پيچيده است و مي توان با استفاده از راهبردهاي صحيح، پويايي گروه هاي داخل، زندانيان را در جهت رشد شخصيت شان سوق داد. 5ـ زياد بودن اوقات فراغت در زندان، مفهوم زمان را در زندگي آنان دچار ابهام مي كند و موجب صرف عمرشان در امور بيهوده خواهد شد. پر كردن اين اوقات فراغت به روش آموزنده لازم و ضروري است و سبب حفظ كارآمدي آنان براي زندگي پس از دوران آزادي مي شود. 6ـ وضعيت روان شناختي زندانيان به شدت دچار اختلال مي باشد و نيازمند اصلاح و درمان است بايد نگرش و باور زنداني را نسبت به خود، مردم، دنيا، گذشته، حال و آينده اصلاح كرد. 7ـ هر سال تعداد زيادي، بعد از آزادي، مجدداً دست به اعمال مجرمانه مي زننند و دستگير مي شوند، اين يعني وخيم تر شدن اوضاع رواني مجرم و هدر رفتن هزينه هاي صرف شده. فراهم كردن شرايط درماني و خدمات مشاوره اي موجب كاهش بازگشت مجدد آزادشدگان از زندان مي شود
همان گونه که بیان گردیدآنچه امروزه درزندانها مورد توجه قرار گرفته است بعد روان درماني زندانيان است كه اين موضوع دامنه گسترده اي دارد چرا كه قول قوي بر اين است كه اگر زندانيان روح و روان آرامي داشته باشندو آسوده خاطر باشند قطعا" نه تنها زندان براي آنان ابزاريي بازدارند نيست بلكه مي تواند بعنوان فرصتي جهت بازتواني و بازيابي شخصيتي آنان محسوب گردد.
منبع:http://www.prisons.ir/index.php?Module=SMMArticles&SMMOp=View&SMM_CMD=&PageId=88
سازمان زندانها و اقدامات تاميني و تربيتي كشور
منابع:
شمس،علی(1381)بازگشت سعادتمندانه ،انتشارات راه تربیت،تهران.
– شریفینیا ،محمدحسین ،(1389)،خدمات روانشناسی و مشاوره در زندان در بستر رویکرد درمانگری یکپارچه توحیدی.
– عليرضا ،بردبار، ماهنامه عنوان: خدمات مشاوره و روان درماني در زندان ،اصلاح و تربيت سال پنجم ـ مرداد ماه 1385 شماره 53 پياپي 138
برچسب ها:رفتار زندانیان