مبنا و ماهیت فقهی حقوقی نفقه زوجه در قرآن

نوشته شده توسط در جولای 19, 2011 . نوشته شده در مقالات حقوق خانواده

دكتركاظم قاضی زاده / حورا شاه جعفری
استادیار دانشگاه تربیت مدرس تهران / كارشناسی ارشد معارف قرآن

چكیده

نفقه درلغت به معنای خروج و مستهلك شدن است و دراصطلاح، به تمام نیازمندی های متعارف زن كه با وضعیت او متناسب باشد، گفته می شود. این كلمه و مشتقات آن، بیش از 75 بار درقرآن كریم به كار رفته است.

نفقه زوجه نسبت به یكدیگر نفقات از ویژگی های خاصی برخورداراست؛ از جمله : مقدم بودن بر دیگر نفقات و دیون مرد، تبدیل شدن به دین، مشروط نبودن به فقر و زوجه و یك طرفه بودن آن.
هنگامی زن می تواند از نفقه برخوردار شود كه در عقد دائم و یا موقتی ای كه نفقه درآن شرط شده، قرار گیرد و از شوهر خود تمكین نماید. این زن اگر در حال شیردهی و یا عده طلاق رجعی باشد، و یا اگر صاحب حمل بوده و درعده طلاق بائن و فسخ نكاح به سر برد، باز هم مستحق دریافت نفقه است.
وضعیت نفقه زوجه پس ازانحلال نكاح، مسئله ای است كه امروزه مورد توجه حقوق دانان واقع شده است.

كلید واژه ها

حقوق خانواده، نفقه زوجه، حدود نفقه، اركان نفقه، وسع مالی زوج.

119

مقدمه

خانواده به عنوان اولین، اساسی ترین و بنیادی ترین عنصرجامعه، همواره از جهات متعدد مورد توجه شارع مقدس، فقها و حقوق دانان قرار داشته است؛ زیرا شخصیت هر انسانی درخانواده و در دامان والدین او شكل می گیرد. اگر خانواده از استحكام و موقعیت بهتری برخوردار باشد، تمام اعضای آن، اعم از همسران و فرزندان، با آرامش بیشتر مسیر رشد و تعالی را طی كرده و بالتبع، جامعه را نیز به آرامش و ثبات و سعادت می رسانند.
یكی از راه های استحكام بخشیدن به بنیان خانواده، شناختن و عمل كردن به وظایف و تكالیفی است كه خداوند برعهده اعضای آن به خصوص زوجین قرار داده، تا هیچ یك از آنها از حدود خود پا فراتر نگذارند و سطح انتظار خود از دیگری را محدود در حدود الهی نموده ودرانجام وظایف و مسئولیت های خود كوشش نمایند و بتوانند با رعایت عدالت و تقوا، درمسیرحق گام برداشته و اجازه ندهند به خاطر مسائل ساده، كانون گرم خانواده كه مأمن تمام اعضا به خصوص فرزندان می باشد، به خطر بیفتد.
یكی از اصلی ترین وظایف مرد در قبال همسر، طبق آیاتی از قرآن كریم، سنت نبوی (ص)، اجماع (فرشتیان، 1371، ص 43) و حتی عقل (السعید، [بی تا]، ص 209)، برآورده كردن نیازهای مادی اوست كه «نفقه» نامیده می شود. قانون مدنی نیز مسئولیت مالی و اقتصادی خانواده، به خصوص زوجه را به عهده زوج گذاشته است.
در این مقاله، با توجه به آیات قرآن كریم و قانون مدنی، معنای نفقه، اسباب و شروط، ویژگی ها، حد و حدود كمی و كیفی و جوانب آن مورد بررسی قرار میگرد.
امید آنكه همسران با آگاهی مضاعف وظایف خود را انجام داده، زندگی مشترك خود را بر پایه تفاهم و صبرو گذشت بنا نمایند.

120

مفهوم نفقه

در لغت عرب، «نفقه» اسمی از باب «افعال» است و در دو معنا استعمال بیشتری دارد: یكی، خروج و رفتن و مستهلك شدن ودیگری، شیوع و رواج پیدا كردن.
نفقه زوجه،از ریشه خروج و خرج كردن و مستهلك شدن است. برخی از لغت شناسان، نفقه را به معنای «ما ینفقه الانسان علی عیاله » دانسته اند، اما این معنای اصلاحی نفقه است، نه معنای لغوی آن.
فقهای امامیه بدون ارائه تعریف لغوی از نفقه و با تمركز روی معنای اصطلاحی، آن را تعریف به مصداق كرده و ـ برای مثال ـ نفقه را عبارت از خوراك و پوشاك و مسكن و… دانسته اند.
در قانون مدنی ایران «نفقه عبارت است از همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن، از قبیل: مسكن والبسه و غذا و اثاث البیت و هزینه های درمانی و بهداشتی و خادم، در صورت عادت زن به داشتن خادم یا احتیاج او به واسطه مرض یا نقصان اعضا. " 1 ". » در بحث «اركان نفقه زوجه» در مورد این ماده قانونی توضیح بیشتری خواهیم داد.

اسباب نفقه

در مورد اسباب وجوب نفقه، بین فقها و حقوق دانان اختلافی نیست و همه آنان سه امر «زوجیت»، «خویشاوندی» (كه خود به دو قسم تقسیم می شود: نفقه اولاد بر پدر و مادر و نفقه پدر و مادر براولاد) و «مملوك مولا بودن » را سبب پرداخت نفقه معرفی می نمایند.

121

شروط تعلق نفقه به زوجه

برای تعلق نفقه به زوجه، دو شرط ذكر شده است :
1. عقد دائم شده باشد.
2. زوجه از زوج تمكین نماید.
در مورد شروط اول، بین فقها و حقوق دانان اختلافی وجود ندارد. در ماده 1106 قانون مدنی آمده است: «در عقد دائم، نفقه زن بر عهده شوهراست.»
از این رو، اگر حتی زوجه اهل كتاب، عقد دائم شد و شرایط دیگر تعلق نفقه را نیز داشت. پرداخت نفقه به او واجب است. به عبارت دیگر، اگر زوجه در عقد منقطع بود و هنگام عقد برای دریافت نفقه شرطی نكرده بود، مستحق دریافت نفقه نخواهد بود.
برخی از مفسران، ذكر عبارت «… زنان صالح آنها هستند كه متواضعند و در غیاب (همسر خود) حفظ اسرار می كنند و حقوق او را در مقابل حقوقی كه خدا برای آنان قرار داده، رعایت می كنند…» " 1 ". در آیه 34 سوره مباركه «نساء» را دلیل بر وجوب نفقه برای زنانی كه درعقد دائم هستند و تمكین كامل از شوهرانشان می كنند، دانسته اند؛ اما گروهی دیگر، نفقه را به محض برقراری خطبه عقد، حتی اگر هنوز تمكینی صورت نگرفته باشد، و نشوزی هم اثبات نشده باشد،لازم می دانند. به نظر می رسد دراین مورد هم باید به عرف هر منطقه مراجعه كرد. برای مثال، دركشور ما زمانی كه اصطلاحاً دوران عقد نامیده می شود و هنوز زوجه در خانه پدر به سر برده و تمكین كامل از شوهر نمی نماید و شوهر نیز از او این توقع را

122

ندارد، نفقه زوجه به عهده پدرش می باشد (خویی، 1410 ق، ص393) و زوج تنها گاهی به عنوان هدیه، پول یا وسایلی را به همسرش هبه می كند.
در خصوص شرط دوم نیز باید گفت : این تمكین باید كامل در هرمكان و زمان باشد و تمكین ناقص، به این معنا كه مدتی تمكین كند و مدتی نكند، فایده ای ندارد. (حلی، 1409 ق، ص 291)
در مقابل، عده دیگری از فقها، زن را به اندازه تمكین او مستحق دریافت نفقه می دانند.
در ماده 1108 قانون مدنی، آمده است : «هر گاه زن بدون مانع شرعی از ادای وظایف زوجیت امتناع كند، مستحق نفقه نخواهد بود.»
مانع شرعی یعنی : اگر زن به دلیل عذر شرعی (مانند احرام واعتكاف) و یا عذر عقلی (مانند مریضی) نتوانست تمكین كند. باز هم مستحق دریافت نفقه می باشد.

ویژگی های نفقه زوجه

نفقه زوجه دارای ویژگی های ذیل می باشد:
1. حق تقدم نفقه زوجه بر نفقه اقارب و سایر دیون؛
بنابراین، اگر شوهر توانایی مالی نداشته باشد كه هم به همسر و هم به خویشاوندان نسبی خود نفقه دهد، زوجه بر دیگران مقدم است. ماده 1203 قانون مدنی نیز این نظر را تأیید می كند.
2. تبدیل نفقه داده نشده به دین؛
زن می تواند نفقه زمان گذشته خود را مطالبه كند، ولی اقارب چنین حقی ندارند. ماده 1206 قانون مدنی نیز همین مطلب را تأیید می كند.

123

3. مشروط نبودن نفقه زوجه بر فقر او؛
بر خلاف نفقه اقارب كه به شرط فقر منفق علیه و تمكن منفق، واجب می شود، نفقه زوج هیچ یك ازاین شروط را ندارد. به عبارت دیگر، حتی اگر زن ثروتمند و مرد فقیر باشد، باز هم نفقه او برعهده شوهر است.
4. یك جانبه بودن نفقه زوجه.
نفقه اقارب، هم حق است و هم تكلیف؛ به این معنا كه اگر زمانی پسر فقیر بود و پدر دارا، بر عهده پدر است كه نفقه فرزند را بپردازد و به عكس، اگر پدر فقیر بود و پسر دارا، برعهده پسر است كه نفقه پدر را بپردازد. اما در مورد زوجه چنین نیست؛ یعنی هیچ گاه نفقه زوج برعهده زوجه گذاشته نمی شود.

اركان نفقه زوجه

نفقه ای كه مرد باید به همسرش بپردازد شامل چه چیزهایی می شود؟ آیا برطرف نمودن احتیاجات ضروری زن كافی است یا مرد باید وسایل غیر ضروری، مانند عطر و لوازم آرایش را نیز برای همسرش فراهم آورد؟
در آیاتی از قرآن مجید به تهیه خوراك و پوشاك و مسكن برای زنان به عنوان نفقه یادشده است. درآیه 233 سوره مباركه «بقره»، خداوند می فرماید: «و بر آن كس كه فرزند برای او متولد شده (پدر)، لازم است خوراك و پوشاك مادر را به طور شایسته [در مدت شیردادن] بپردازد، [حتی اگر طلاق گرفته باشد]» " 1 ".

124

در این آیه، «علی»، به وسیله واو، عطف به «والوالدات» (مادران) در ابتدای آیه شده و دلالت بر وجوب نفقه دارد. (مقداد، 1419 ق، ج2، ص 233)
اكنون این سؤال مطرح می شود كه آیا منظور ازاین آیه، حصر نفقه زن در خوراك و پوشاك است یا نیازمندی های دیگر زن از قبیل مسكن و دارو و… را هم شامل می شود؟
برای یافتن پاسخ مناسب برای این پرسش، به آیات دیگر قرآن كریم مراجعه می نماییم :
در آیه اول سوره مباركه «نساء‌»آمده است : «آنها را ازخانه هایشان بیرون نكنید.» " 1 ". ودر آیه ششم همین سوره خداوند می فرماید : «آنها (زنان مطلقه) را هر جا خودتان سكونت دارید، ودر توانایی شماست، سكونت دهید.» " 2 ".
این دو آیه دلالت بر تهیه مسكن برای هر زوجه مطلقه ای دارد؛ پس زنی كه هنوز در علقه زناشویی به سر می برد و عضو كانون خانواده محسوب می شود، به طریق اولی مستحق تهیه مسكن خواهد بود.
البته این آیه به نكات ریز و مهم دیگری نیز اشاره دارد:
1«أسْكّنُوهُنَّ» نشان می دهد كه اصل سكنا دادن به زوجه مهم است، نه تملیك منزل به او.
2. اكثر مفسران «مِنْ» را در «أسْكِنُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ سَكَنْتُمْ» تبعیضیه دانسته اند. این امر نشان می دهد: اولاً، قسمتی از محل زندگی مرد، باید دراختیار زوجه قرار گیرد، نه همه آن. (كاشانی، 1336 ش، ج7، ص98) و ثانیاً، به دلیل آنكه بعض الشیء، درنوع و جنس با آن برابر

125

است، باید مسكن زن ومرد دراین امور (نوع و جنس) با هم برابر باشد. (مدرسی، 1419 ق، ج16، ص 74)
در تفسیر كشاف (زمخشری، 1407 ق، ج4،ص 558) آمده است : «أسْكِنُوهُنَّ» جواب از سؤال مقدراست؛ درآیات قبل، خداوند به رعایت تقوا در مورد زنان مطلقه می پرسد و جواب داده می شود: «آنها (زنان مطلقه) را هر جا خودتان سكونت دارید، و درتوانایی شماست، سكونت دهید» " 1 ". یعنی اگر می خواهید تقوای الهی را رعایت كنید، مكانی را برای سكونت زوجه مطلقه در منزلتان در نظربگیرید، بدون آنكه اجرتی دریافت نمایید. (راغب اصفهانی، 1412 ق، ص 417)
3. بعضی گفته اند: عبارت «مِنْ حَیْثُ سَكَنْتُمْ» یعنی: مسكن زوجه نباید دور از مسكن مرد باشد، حتی اگر آن قدر منزل كوچك است كه نمی توان قسمتی از آن را به زن اختصاص داد، باید در نزدیكی منزل زوج برای او منزلی در نظر گرفت.
4. در ادامه آیه آمده است : «لا تُضآرُّوهُنَّ لِتُضَیّقُوا عَلَیْهِنَّ» یعنی : به آنها زیان نرسانید تا كار را برآنان تنگ كنید (و مجبور به ترك منزل شوند.)
این عبارت بیانگرآن است كه مرد در دادن نفقه نباید منتی بر زن گذاشته و یا او را اذیت نماید؛ زیرا اضرارگاهی در اصل نفقه واقع می شود، و آن هنگامی است كه مرد از لحاظ مالی و اقتصادی همسر خود را در مضیقه نگه دارد. گاهی نیز مرد فشارهای روحی ـ روانی بر زن وارد كرده و به وسیله زخم زبان و حتی نگاه های تحقیرآمیز، طوری زن را اذیت می كند كه مجبور به ترك منزل شود. با این عبارت، خداوند مرد را از هر دو مورد منع فرموده است.

126

به این ترتیب، خوراك و پوشاک و مسكن طبق نص صریح قرآن از اركان نفقه شمره شده اند و دقیقاً به همین دلیل، این امور از موضوعاتی هستند كه مورد اتفاق فقهای عامه و خاصه و حقوق دانان (امامی، 1368ش، ج4،ص 435 واقع گردیده اند. البته در مقدار و نوع آنها، اختلافاتی وجود دارد كه به نظر می رسد دلیل این اختلافات، تفاوت عرف هر منطقه با منطقه دیگرباشد.
اما موضوعات دیگری مانند: اثاث منزل، خادم، هزینه دارو ودرمان، هزینه حمام و نظافت و آرایش و… كه صراحتاً در قرآن كریم به آنها اشاره نشده، مورد اختلاف علما واقع گردیده است. گروهی، آنها را جزء نفقه زوجه قرار نمی دهند و گروه دیگری مانند صاحب جواهر تمام هزینه های متعارف زوج را برعهده مرد می گذارند. (نجفی،1366، ج31، ص 336 به بعد) بعضی از مفسران حذف مفعول «بِما أنْفَقُوا» را در آیه 34 سوره «نساء»، دلیلی برعموم نفقه می دانند.(مانند : طباطبائی، 1417 ق، ج4، ص 343)
در آیه پنجم سوره مباركه «نساء»، خداوند می فرماید :«رزق و مخارج آنان را از درآمد آن بدهید و آنان را بپوشانید و با آنان سخن شایسته و نیكو بگویید.» " 1 ". در تفسیر المیزان (طباطبائی، 1417 ق، ج3، ص 137) دو معنا برای رزق بیان شده است:
یكی، معنای لغوی كه همان معنای متداول رزق، یعنی غذاست؛ مانند عبارتی كه درآیه 233سوره «بقره» به كار رفته است :«رِزْقُهُنَّ وَ كِسْوَتُهُنَّ». در این آیه ذكر «كِسْوَتُهُنَّ» بعد از «رِزْقُهُنَّ» نشان می دهد منظور خداوند از رزق، غذاست و چون این كلمه شامل لباس نمی باشد، ازاین رو، خداوند «كِسْوَتُهُنَّ» را جداگانه ذكر نموده است.

127

معنای دوم رزق، همان معنای اول است كه توسعه داده شده و شامل هر سودی می شود كه به انسان برسد. به عبارت دیگر، رزق در این معنا، به هر چیزی كه مورد انتفاع مرزوق قرار گیرد گفته می شود.
به احتمال زیاد رزق درآیه 5 سوره «نساء»، همین معنای دوم را دارد؛ یعنی مرد موظف است تمام آنچه را مورد استفاده زن قرار می گیرد تهیه نماید. نویسنده تفسیر المیزان (طباطبائی، 1417 ق، ج3،ص 137) معتقد است : در عرف قرآن، وقتی این دو كلمه با هم استعمال می شوند، به غیر از معنای لغوی خود، یعنی غذایی كه انسان می خورد و لباسی كه می پوشد، كنایه از مجموعه هزینه های زندگی و بودجه لازم برای حوایج مادی هستند. برای مثال، مسكن و… را هم شامل می شوند. همانند كلمه «اكل» كه یك معنای لغوی دارد (خوردن) و یك معنای كنایی(مطلق تصرفات).
در زبان فارسی نیز هنگامی كه گفته می شود : «فلانی نون و آبش به راه است » یا «نونش توی روغن است » كنایه از این است كه درآمد خوبی دارد و می تواند تمام نیازهای مادی خود را برطرف سازد.
حاصل آنكه نفقه، فقط خوراك و پوشاك و مسكن نیست، بلكه تمام نیازهای زن را در بر می گیرد و ذكراین چند مورد در قرآن كریم، از باب مثال و یا كنایه است. البته این سخن به معنای آن نیست كه زن، مرد را به دادن نفقه ای كه زاید براحتیاج اوست و یا اموری كه خارج از وظیفه مرد است، ملزم نماید. (دروزه، 1383 ق، ج، ص 106/ فضل الله، 1419 ق، ج7، ص 232)
عده ای نیزاحتیاجات و نیازهای زن را به دو قسمت عمده ی «نیازهای ضروری» و «نیازهای غیرضروری » تقسیم نموده اند:

128

الف. نیازهای ضروری؛ مانند : خوراك، پوشاك، مسكن، دارو و درمان و….
منظور از خوارك دراین بخش، فقط مواد غذایی نیست، بلكه وسایل پخت و پز و چیزهایی را كه برای تهیه غذا لازم است، نیز شامل می شود. منظور از مسكن نیز مسكن همراه با تمام اثاث و وسایل آن مانند(فرش و رختخواب و…)، بنا بر عرف و آب و هوای هر منطقه است؛ زیرا در غیراین صورت مسكن برای زن قابل استفاده نمی باشد. همان گونه كه ذكر شده در این موارد، به دلیل تصریح قرآن، اختلافی بین علما وجود ندارد.
اما در مورد هزینه دارو و درمان، به نظر می رسد اگرخوراك و پوشاك برای ادامه زندگی لازم هستند و تهیه آنها بر مرد واجب می باشد، به طریق اولی هزینه های درمانی زن نیز به خصوص اگر مبتلا به بیماری های قابل علاج باشد. جزء نفقه او قرار دارد. (خویی، 1410 ق،ص 393/ حكیم، [بی تا]، ج2، ص 213)
در مورد بیماری های صعب العلاج نیز، می توانیم معیار عرفی را انتخاب كنیم. برای مثال، اگر مرد دچار این بیماری شده بود، برای خودش چقدر خرج می كرد؟ حالا هم همان مقدار را برای زوج خرج نماید. در غیر این صورت، چطور می توان از زنی كه مریض است و درد زیادی را تحمل می كند و یا دچار بیماری روانی است، توقع تمكین و خانه داری داشت؟
ب: نیازهای غیر ضروری زن كه برای بقای زندگی او لازم نیستند؛ مانند : وسایل آرایش و حمام و عطریات و وسایل زینتی و….
برخی ازفقهای امامیه، شوهر را تا حدی كه عرف و عادت اقتضا كند موظف به تأمین این موارد می دانند.(حكیم، 1377 ق، ج2، ص 213)

استناد ایشان، آیه 19 سوره مباركه «نساء» می باشد كه می فرماید : «با آنان (زنان) به طورشایسته رفتار كنید.» " 1 ".
در این آیه عبارت «بالمعروف» كیفیت و كمیت نفقه را بیان می دارد. البته ازآن رو كه قرآن كتاب هدایت برای تمام اعصار است، حرف از درهم و دینار نمی زند، بلكه می فرماید : «بالمعروف»، تا نشان دهد این نفقه بنا به تفاوت زمان و مكان، متفاوت می شود.
برای «معروف » در تفاسیر، تعاریف متعددی بیان شده است؛ از جمله :
ـ امری شناخته شده در نزد افراد یك جامعه، كه مردم آنرا انكارنمی كند و قبول دارند. (طباطبائی، 1374ش، ج4، ص 404)
ـ خوش خلقی؛ مانند اخلاق پیامبر اكرم،كه در صورت اشتباه همسرانش با آنها به تندی رفتار نمی كرد و با درشتی سخن نمی گفت (طالقانی، 1362، ج6، ص 41) و نفقه آنها را با روی خوش می داد.
ـ به نیكی با زنان معاشرت كردن، به نحوی كه در نفقه و رفتار و گفتار، انصاف را از دست ندهد.(طبرسی، 1377، ج1، ص 570)
ـ گروهی نیز معروف را با توجه به قسمت بعدی آیه (لا تكلف نفس الا وسعها)، در حد طاقت (همان، ج1، ص 301) و در حد وسع (طبرسی، 1406 ق، ج2، ص 587) و گاهی اعتدال (كاشانی، 1336 ش، ج2، ص30) معنا كرده اند.
به نظر می رسد برای درك بهتر معنای «معروف» در نفقه زوجه، نیازمند رجوع به آیات دیگرقرآن هستیم.

130

1. درآیه 19 سوره مباركه «نساء»، خداوند می فرماید: بر مردان واجب است برای ادای حقوق زنان، به آنان در مخالطه و مصاحبه، به نیكویی رفتاركنند و حقوق (مادی و معنوی ) آنها را ادا نمایند. " 1 ".
بعضی از مفسران این عبارت را حسن معاشرت، به گونه ای كه عقل و شرع آن را نیكو پندارند و مدح كنند، تفسیر كرده اند.(خانی و ریاضی، 1372 ش، ج2، ص 8) و بعضی دیگر مانند صاحب المنیرآن را به معنای چیزی كه با طبع انسان سلیم مألوف باشد و شرع و عرف و جوانمردی ازآن اكراه نداشته باشد، معنا كرده و موارد آن را در گفتار و نفقه و مبیت خلاصه نموده اند.
2. معروف در آیه 2 سوره «طلاق» نیز تكرار شده است. خداوند دراین آیه می فرماید :
هنگامی كه عده زنان تمام شد، یا به نیكی آنها را نگه داشته و یا به خوشی رها كنید. " 2 ".
شیخ طوسی در جلد ده تفسیر تبیان «فَأمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ» را رجوع همراه با ادای واجبات آنان از نفقه و پوشاك و مسن و خوش رفتاری می داند.
3. در آیه 229 سوره «بقره»، نیز خداوند به مردان پیشنهاد می كند یا زنان را به نیكی نگه داشته یابه خوشی رها كنند. " 3 ". نگاه داشتن به نیكی، مستلزم پرداختن هزینه های زندگی آنان و رها كردن به خوشی، گاهی مستلزم حمایت های مادی ازآنان است.

131

امام صادق، «إِمْساكٌ بِمَعْرُوفٍ» را «كف الأذی و احباء النفقه » یعنی : اذیت نكردن زنان و پرداخت نفقه، تفسیرنموده اند.(حر عاملی، 1414 ق، ج15، ص 226، روایت13)
بنابراین «معروف» در زندگی زناشویی یعنی : به نیكی و نیكویی رفتاركردن، و این نیكی مستلزم آن است كه در تمام جنبه های زندگی، حقوق مادی و معنوی زوجه رعایت شود.
از این رو، لازم است زوج برای رعایت معروف در زندگی زناشویی، ابتدا كیفیت و كمیت نفقه را بشناسد. برای به دست آوردن این شناخت لازم است پنج موضوع را در نظر گرفته و آنها را ملاك تشخیص مقدار و اندازه نفقه قرار دهد.(قربان نیا و همكاران، 1384، ج2، ص 73) این پنج ملاك عبارتند از :
1. عرف : یعنی آنچه در یك زمان و یك مكان خاص برای زندگی زناشویی لازم است.
2. عادت زن : اگر عادت به لباس یا غذای خاص و یا حتی خادم دارد.
3. شأن اجتماعی زن : شأن اجتماعی را می توان با توجه به مسائل گوناگونی از قبیل خانواده و زنان هم رتبه و… سنجید.
4. ملائمت یا سازگاری مزاجی : اگر غذا و یا جنس خاصی از لباس با طبع زوجه سازگار نیست، لازم است در نظر گرفته شود.
5. قدر كفاف زوجه : غذا و لباس و سایر نیازمندی های زوجه باید به گونه ای درنظر گرفته شود كه اندازه و مقدارآن كافی ووافی باشد.
البته واضح است كه رعایت حال زوجه به معنای زیر پا گذاشتن حقوق زوج نیست و نباید درمواردی زوج را به سختی انداخت. در قسمتی ازآیه 233 سوره «بقره» آمده است :

132

«هیچ كس به بیش از مقدار توانایی اش، مكلف نمی باشد.» " 1 ". این یك اصل قرآنی است و بسیار عام و فراگیر می باشد.
در آیه هفتم سوره «طلاق» نیز عبارتی شبیه به همین اصل آمده است :«آنها كه امكانات وسیعی دارند باید ازامكانات وسیع خود انفاق كنند و آنها كه تنگدست هستند از آنچه خدا به آنها داده انفاق نمایند. خداوند هیچ كس را جز به مقدار توانایی كه به او داده تكلیف نمی كند. خداوند به زودی بعد از سختی ها آسانی قرار می دهد.» " 2 ".
طبق این آیه، هر كس باید به اندازه وسعش انفاق كند؛ كسی كه دارای وسعت و گشایش در روزی است، برحسب حال خود و با گشاده دستی، و كسی كه رزق و روزی اش كم است و معسر و تنگدست است، به میزان توانایی و بهره اش از مواهب الهی، مكلف به پرداخت نفقه است.
البته عبارت «لا یُكَلِّفُ اللهُ نَفْساً إِلاَّ ما آتاها» " 3 ". ، دایره خاص تری را نسبت به آیه «لا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلاَّ وُسْعَها» " 4 ". در بر می گیرد؛ زیرا در آیه اول، كلمه «الله» بیانگر قوانینی است كه خداوند آنها را تشریع كرده است؛
یعنی قوانین شرعی. و «ما آتاها»، به معنای «ما اعطاها» می باشد و نشان دهنده تكالیف مالی است و فقط آنها را در برمی گیرد.

133

آیه ششم سوره «طلاق» " 1 ". نیز وسع مرد را با عبارت «مِنْ وُجْدِكُمْ» در نظر گرفته است كه به معنای تهیه مسكن در حد توانایی او می باشد. این كلمه، عطف بیان یا بدل برای «مِنْ حَیْثُ» است؛ یعنی مسكن، به مقدار امكان و وسع مردان باید تهیه شود.
از این رو، با آنكه در نفقه باید معروف را رعایت كرد، اما خداوند هیچ كس را به بیشتر از آنچه به او عطا كرده، تكلیف مالی نمی كند.
آیا این سخن تناقض ندارد كه در دادن نفقه از یك طرف بگوییم : باید حال زن در نظر گرفته شود و از طرف دیگر، مرد را راحت بگذاریم و هیچ اصراری بابت پرداخت نفقه در حد نیازهای زوجه نكرده، بگوییم :«لا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلاَّ وُسْعَها»؟
اگر ملاك تعیین كمیت و كیفیت نفقه را وضع طرفین و عرف در نظر بگیریم، هیچ مشكل و تناقضی پیش نمی آید. اگر چه بعضی از فقها ملاك را حال زوج، و عده ای حال زوجه قرار داده اند، ولی این خلاف عدل و انصاف است كه فقط حال یك طرف را در نظر بگیریم؛ چرا كه اگر مرد ثروتمندی همسری از خانواده فرودست انتخاب كرد، حق ندارد همواره او را تحقیر كرد، در دادن نفقه تنگ دستی كند، و به عكس.
در نتیجه، تأمین نیازمندی های زن بر مرد واجب و لازم است؛ اما بر حسب عرف جامعه و عادت زن و در حدی كه زن بتواند حقوق مرد را ادا نماید. برای مثال، اگرحق مرد این است كه همسری تمیز و نظیف داشته باشد، پیش از هر چیز لازم است وسایل نظافت را برای او فراهم آورد؛ چرا كه در مقابل هرحقی، تكلیفی است؛ نیز اگر مرد توقع آرایش از زن خود

134

دارد، لازم است وسایل مورد نیاز و یا بهای آن را به زن پرداخت كند، تا زن بتواند حقوق شوهر را به طوركامل رعایت نماید.
گفتنی است برآورده شدن این گونه نیازهای زن، موجب تقویت روحی ـ روانی و آرامش درونی او شده و سبب می شود با تمام وجود، خود را وقف خانواده و همسر و فرزندانش كند و آرامش خود را به آنان نیز منتقل نماید.
صاحب جواهر دراین مورد می نویسد:
چنانچه ملاك وجوب نفقه، نیازمندی های زوجه باشد، استثنای هزینه های دارو و درمان و سرمه چشم و حمام و حجامت و… دلیلی ندارد؛ و اگر محور نفقه، خوراك و پوشاك و مسكن باشد، در نتیجه، فرش و خادم و…را جزء نفقه محسوب كردن (چنانچه اكثر فقها همین كار را كرده اند) بدون دلیل می باشد؛ واگر دلیل فقها معاشرت بمعروف و اطلاق دلیل نفقه باشد، پس باید همه موضوعات نفقه، بلكه حتی نیازمندی های دیگری كه قابل شمارش نیستند، نیز جزء نفقه واجب باشد. پس بهترآن است كه همه موضوعات نفقه را به عرف و عادت محول نموده و بگوییم آنچه شوهران برای همسرانشان از جهت زوجیت (نه شدت علاقه و…) می پردازند، از موضوعات نفقه محسوب می شود.(نجفی، 1366، ج31، ص 336 -337)
در قانون مدنی، موارد نفقه زوجه، تا قبل از سال 1381، این طور تعریف شده بود: «نفقه عبارت است از مسكن و البسه و غذا و اثاث البیت كه به طورمتعارف با وضعیت زن متناسب باشد و خادم در صورت عادت زن به داشتن خادم یا احتیاج او به واسطه مریض یا نقصان اعضا.»(ماده 1107)

135

همان گونه كه ملاحظه می شود، ماده مذكور تنها تعدادی از احتیاجات زن را ذكر نموده و با باقی نیازهای زوجه از قبیل دارو، وسایل نظافت و… اشاره ای ننموده است. اما با استفاده از آیه «…وَ عاشِروُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ…» و ذكر عبارت «به طور متعارف» در این ماده ازقانون، می توان بسیاری از نیازهای دیگر زن را كه بر حسب زمان تغییر می كند، جزء نفقه او دانست.
از این رو، در سال 1381 این ماده قانون اصلاح شد و به شكل زیر درآمد:
«نفقه عبارت است از همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعت زن، از قبیل مسكن و البسه و غذا و اثاث البیت و هزینه های درمانی و بهداشتی و خادم، در صورت عادت زن به داشتن خادم و یا احتیاج او به واسطه مرض یا نقصان اعضا.»
امروزه فقها نیز به نیازهای عرفی زنان عصر خود بیشتر توجه كرده و مواردی را جزء نفقه برشمرده اند؛ چرا كه شاید امروزه كمتر زنی نیاز به خادم داشته باشد، ولی نیاز به وسایل رفاهی در منزل، بسیار بیشتر از 50 سال پیش است، به گونه ای كه گاهی وسایل تجملی دهه های گذشته، مانند یخچال و جاروبرقی و ماشین لباس شویی و…، امروزه جزء لوازم اولیه زندگی محسوب می شوند و شاید درآینده ای نزدیك، رایانه، مایكروویو، ماشین ظرف شویی و… نیز جزء نفقه زن شمرده شوند. همان گونه كه در حال حاضر در بعضی از كشورها، علاوه بر نفقه عرفی، هزینه گرفتن وكیل و دادخواهی زوجه علیه زوج هنگام تقاضای طلاق، به عهده شوهر می باشد.(ماده 120 قانون مدنی ایالت نیویورك، به نقل از : قربانیان نیا، 1384، ج2، ص 71)

منبع:

راستخوان

http://www.rasekhoon.net/library/content-88993-1.aspx#link1

برچسب ها:اركان نفقه, حدود نفقه, حقوق خانواده, مبنا و ماهیت فقهی حقوقی, نفقه زوجه, نفقه زوجه در قرآن