نگاهی اجمالی به شروط ضمن عقد در ازدواج

نوشته شده توسط در جولای 26, 2011 . نوشته شده در مقالات حقوق خانواده

محل نگهداری: مركز اطلاعات و آمار شورای فرهنگی اجتماعی زنان . www.iranwomen.org

ماخذ: زن شرقی، سال اول، تیر 1382، شماره 6

نویسنده: زهرا شوشتری

جنگ اول به از صلح آخر

(نگاهی اجمالی به شروط ضمن عقد در ازدواج)

«ستایش و سپاس كردگاری را سزاست كه بر پیوستگی ذرات بنیاد هستی نهاد و با پیوند جان ها بوستان زندگی را بارور ساخت و رشته مهر و دلبستگی را به شیرازه زناشویی استوار كرد و گلشن خانواده را به لبخند كودك صفا بخشید و درود فراوان به روان تابناك پیامبر (ص) و خاندان گرامیش باد كه پیمان همسری را به دستور آسمانی استوار فرموده و این پیوند مبارك را وسیله بقای نوع بشر قرار داد.»

این مقدمه در ابتدای تمام سندهای ازدواج درج شده است. عاقد یا سردفتر بعد از قرائت آن،‌ اسم و نام خانوادگی زوجین را پرسیده و یادداشت می نماید و در ادامه سؤال می كند كه آیا زوجین شرط های ضمن عقدی را دارند كه بگویند یا نه؟ از جمله تدابیری كه برای ایجاد اطمینان بیشتر برای زن و مرد اتخاذ شده است استفاده از شروطی می باشد كه به شروط ضمن عقد مشهور است. این شروط در صورتی كه به توافق طرفین برسد اعتبار یافته و در صورت اختلاف میان زن و شوهر تكلیف را معین می كند.

این شروط بیشتر به حمایت از زن كه در شكل كلی عقد ازدواج تعهداتی بیش از مرد به عهده می گیرد تنظیم شد و در نظام حقوقی ایران هم مورد استقبال قرار گرفت. امروزه در قباله های رسمی ازدواج كه از سوی دولت چاپ می شود شروطی ذكر گردیده كه مورد امضای طرفین قرار می گیرد. اگر چه طرفین می توانند شروطی خارج از شروط ذكر شده نیز در عقدنامه ها ذكر كنند كه منوط به وجود شرایطی است.

شروط ضمن عقد چیست؟ و چه شرط هایی را زوجین می توانند در عقد ذكر كنند؟ درباره شرایط ضمن عقد فقها بحث های زیادی در كتاب های فقهی دارند و به دلیل آن كه قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران برگرفته از فقه شیعه است در قانون مدنی هم چند ماده به این موضوع اختصاص یافته است.

حسن شروط ضمن عقد این است كه دخترها و پسرها قبل از عقد در صحبت های ابتدایی قول های متعدد به یكدیگر می دهند. ولی در بعضی از مواقع بعد از عقد خلاف آن را مشاهده می كنند كه در آن حال یا زندگی را با سختی ادامه می دهند یا به فكر طلاق كه مبغوض ترین حلال نزد خداست، می افتند.

حال اگر این قول و شرط ها در ضمن عقد ازدواج یا عقد لازم دیگر بیان شود، منجر به لازم الاجرا شدن این شروط می شود كه عمل نكردن به آن موجب پیدایش حق برای طرفین می گردد.

شرایط صحت شرط در حقوق

بعضی از شروط صحت عقد مورد اتفاق همه فقها نیست. اما مهم ترین شروط مورد اتفاق بنا بر نظر شیخ انصاری هشت مورد است[1]كه در این جا به چند مورد آن اشاره می شود:

1- مخالف نبودن آن شروط با قرآن و سنت؛

2- مخالف نبودن شروط با مقتضا و هدف عقد؛

3- غیر مقدور نبودن شروط؛

4- مجهول نبودن شروط؛

حال اگر شرطی شرایط بالا را نداشته باشد، باطل است. برای شروط باطل دو حالت متصور است:

1- شروط باطلی كه منجر به بطلان عقد نمی شوند و طبق ماده 232 ق.م. عبارتند از:

الف) شرطی كه انجام آن مقدور نباشد؛ ب) شرطی كه در آن نفع و فایده ای نباشد؛ ج) شرطی كه نامشروع باشد.

2- شروط باطلی كه منجر به بطلان عقد می شوند طبق ماده 232 ق.م. به قرار زیر هستند:

الف) شرطی كه خلاف مقتضای عقد باشد، ب) شرط مجهولی كه جهل به آن موجب جهل به عوضین[2] شود.

شرط خلاف مقتضای عقد شرطی است كه اگر هر یك از زوجین ضمن عقد متذكر آن شوند، مخالف با ماهیت اصلی عقد است،‌ به این معنا كه اگر بخواهند به آن شرط عمل كنند، ‌دیگر موضوع عقد از بین برود؛ مثل این كه در عقد نكاح شرط شود كه شوهر حق ندارد با همسرش رابطه جنسی داشته باشد، این شرط جزو شروط باطل است زیرا یكی از اهداف اصلی ازدواج ارضاء غرایز و بقاء نسل است.

در ماده 1119 ق.م. بعضی از شروطی كه مخالف با مقتضای عقد نباشد، ذكر شده است. «طرفین عقد ازدواج می توانند هر شرطی كه مخالف با مقتضای عقد مزبور نباشد در ضمن عقد ازدواج یا عقد لازم دیگر عنوان نمایند؛ مثل این كه شرط شود هرگاه شوهر زن دیگر بگیرد یا در مدت معینی غایب شود یا ترك انفاق نماید یا علیه حیات و زندگی زن سوء قصد كند یا سوء رفتاری نماید كه زندگانی آنها با یكدیگر غیر قابل تحمل شود، زن وكیل و وكیل در توكیل باشد كه پس از اثبات تحقق شرط در محكمه و صدور حكم نهایی خود را مطلقه سازد.» به عبارتی زن حق طلاق را جزء شروط ضمن عقد خود قراردهد.

شروط ضمن عقد نكاح

شروط ضمن نكاح را می توان به دو گروه اصلی تقسیم كرد:[3]

1- شروطی كه موضوع آنها یكی از احكام ثانوی یا عرفی عقد نكاح است و طرفین بدین وسیله می خواهند شرایط آن احكام را تغییر دهند، به عبارت دیگر به آن «شروط ناظر به احكام نكاح» می گویند.

2- شروطی كه به طور مستقیم مربوط به نكاح نیستند و زن و شوهر به دلایلی آنها را در زمره توابع عقد در آورده اند، به عبارت دیگر به آن «شروط ناظر به امور خارجی» می گویند.

شروط ناظر به احكام نكاح

الف) انعقاد نكاح؛ ب) آثار نكاح؛ ج) انحلال نكاح؛ د) مهریه؛ این شروط ممكن است ناظر به یكی از موارد ذیل باشد:

الف) انعقاد نكاح

با وجود این كه حق مربوط به انتخاب طرف قرارداد و تصمیم گرفتن درباره شركت در آن از بدیهی ترین نتایج آزادی قراردادها می باشد، اما شرایط انعقاد و درستی عقد را قانون معین می كند و به طرفین اجازه نمی دهد كه هر گونه بخواهند تصمیم بگیرند. قواعد مربوط به شرایط اساسی قراردادها بیشتر به منظور حفظ سلامت اراده طرفین عقد و حمایت از نظم عمومی در برابر قراردادهای خصوصی وضع می شود؛ به همین دلیل «امری» است. این اصل در عقد نكاح كه جنبه اجتماعی آن اهمیت به سزایی دارد، بیشتر تقویت می شود و به ندرت می توان یافت مواردی را كه طرفین بتوانند نظم متعارف عقد را به هم بزنند؛ مثلاً اگر كسی در قراردادی حق نكاح با زنی را برای مدت پنج سال از خود سلب كند و در همین مدت زنی را به همسری برگزیند، هیچ دادگاهی حق ندارد آن زن را از شوهرش جدا كند، زیرا حق نكاح كردن از حقوق مربوط به شخصیت انسان است و با هیچ قراردادی ساقط نمی شود.

ب) شروط مربوط به آثار نكاح

تفاوت عمده نكاح با سایر قراردادها درباره نقش توافق طرفین نسبت به تعیین آثار عقد است. طبق اصل آزادی قراردادها به طور معمول آثار عقد را طرفین معین می كنند و التزاماتی كه از عقد به وجود می آید، خواسته خود آنان است، اما در نكاح این اصل از آغاز قانون گذاری رعایت نشده است،‌ زن و شوهر در ایجاد رابطه زناشویی آزادی كامل دارند و می توانند آن را با شروطی برای خودشان معین كنند. اما نسبت به آثار عقد ناگزیرند آنچه كه قانون معین كرده است را بپذیرند، لذا خلاف آن را نمی توانند شرط كنند. به همین دلیل زن و شوهر نمی توانند شرط كنند كه ریاست خانواده با شوهر نباشد یا شوهر نتواند با مشاغل منافی مصالح خانوادگی زن مخالفت كند یا زن و شوهر از سكونت مشترك با هم و حسن معاشرت و معاندت با یكدیگر معاف باشند یا شوهر بتواند خانواده را ترك كند و نفقه ندهد یا مادر را از حضانت فرزندان خویش باز دارد، زیرا برای این موارد قانون وظیفه زن و شوهر را معین نموده است.

اما حق تعیین مسكن از جمله آثار الزامی نكاح حساب نمی شود، زیرا در ماده 1114 ق.م. آمده است:«زن باید در منزلی كه شوهر تعیین كند سكنی نماید،‌ مگر این كه اختیار منزل به زن داده شده باشد. لذا تعیین محل سكنی اگر در حدودی باشد كه مصالح خانوادگی را به خطر نیندازد،‌ از امور مربوط به نظم عمومی نیست و تابع قرارداد زوجین است و زن می تواند این حق را با شرط ضمن عقد برای خود قرار دهد.»

ج) شروط مربوط به انحلال نكاح

انحلال نكاح بی گمان از امور مربوط به نظم عمومی است لذا قواعدی كه در قوانین نسبت به انحلال آمده در زمره قوانین «امری» است. بنابر این زن و شوهر حق ندارند به تراضی عقد را اقاله (اقاله بهم زدن) كنند[4] یا موردی را برای انحلال نكاح شرط كنند كه در قانون نیامده باشد.

همچنین شرط فسخ نكاح برای یكی از زوجین امكان ندارد. زیرا موارد فسخ نكاح به طور كامل در قانون معین شده است. اما در دو مورد شرط ضمن عقد در فسخ نكاح مؤثر است كه به قرار ذیل می باشد:

1. درباره فسخ نكاح امكان بر هم زدن عقد به منظور جبران ضرر از كسی است كه چنین پیمانی (ازدواج) را بدون این كه متوجه باشد، امضا نماید. حال اگر ضمن عقد نكاح،‌ اختیار نسبت به فسخ نكاح ساقط شود دیگر حقی برای طرف ضرر دیده باقی نمی ماند، چون اختیار فسخ را از خود سلب نموده است، ‌در حالی كه قانون به او اجازه چنین مصالحه ای را نمی دهد تا مبادا در آینده پشیمان شود. (مستفاد از ماده 10 ق.م.)

2. با توجه به ماده 1128 ق.م. هرگاه در یكی از طرفین صفت خاصی شرط شده و بعد از عقد معلوم شود كه طرف فاقد وصف مقصود بوده برای طرف مقابل حق فسخ خواهد بود. خواه وصف مذكور در عقد تصریح شده یا عقد متبایناً بر آن واقع شده باشد یعنی بناء عقد بر همان وصف به صورت مسلم و پذیرفته شده منعقد گردیده است. برای تعیین این شرط و وصف ها محدودیتی در قانون معین نشده و هر یك از طرفین می توانند زمینه اجرای این ماده را فراهم آورند: مثلاً زن می تواند در عقد شرط كند شغل شوهرش مثلاً پزشك، كارمند، مهندس و … باید باشد یا مرد می تواند شرط كند كه همسرش مثلاً در خارج از خانه كار نكند و …

د) شروط مربوط به مهر

درباره مهر اراده طرفین حكومت بیشتری دارد و آثار آن تابع خواسته طرفین است. لذا شرط خیار در مهر مؤثر است و برای هر یك از زوجین یا نفر سومی در مدت معین می توان اختیار فسخ مهر قرار داد.

شروط ناظر بر امور خارجی

در بعضی از مواقع زن و شوهر بنا به دلایلی لازم می دانند كه پاره ای از التزام های خود را برابر یكدیگر تابع نكاح قرار دهند، این گونه شروط به طور مستقیم به انعقاد و آثار عقد ناظر نیست[5]. مثلاً زن شرط تحصیل یا فعالیت های خارج از خانه را قرار دهد یا مرد را متعهد سازد كه زن دیگری اختیار نكند و یا این كه همسر خود را از شهر معینی خارج نكند. همچنین یكی از شروط ناظر به امور خارجی این است كه مرد زن را وكیل در طلاق قرار دهد.

شرط وكالت در طلاق

از جمله شروط ناظر بر امور خارجی « شرط وكالت در طلاق» برای زن است، چون طبق ماده 1133 ق.م. مرد می تواند زن خود را طلاق دهد و زن فقط در مواردی (1129 و 1130 ق.م.) می تواند از دادگاه درخواست طلاق نماید به همین جهت فقها پیشنهادی كه برای زنان ذكر كرده اند كه در شرایط سخت بتوانند طلاق بگیرند « شرط وكالت در طلاق» است. امام خمینی در رابطه با شرط ضمن عقد می فرمایند:« زنانی كه می خواهند ازدواج كنند از همان اول می توانند اختیاراتی برای خودشان قرار دهند كه نه مخالف شرع و نه مخالف حیثیت خودشان باشد؛ مثلاً می توانند از اول شرط كنند كه اگر چنانچه فرد فساد اخلاقی داشته باشد یا بدرفتاری با زن كند، زن وكیل باشد در طلاق. اسلام برای زنان حق قرار داده است.»

در جای دیگر فرمودند: اسلام همانگونه كه حق طلاق را برای مرد قرار داده است این حق را برای زن هم قرار داده است كه در وقت ازدواج شرط كند كه اگر با من چه كردی، من وكیل باشم در طلاق و اگر این شرط را كرد، مرد دیگر نمی تواند او را معزول كند[6].

اثبات تحقق شرط در دادگاه

در صورتی كه وكالت زن در عقد ازدواج مشروط باشد، یعنی حق طلاق به صورت مشروط و با تحقق شرایطی به زن واگذار شده است، برای استفاده از حق وكالت لازم است زوجه دلایل خود را مبنی بر تخلف از شروط مذكور به دادگاه ارائه دهد و در صورت اثبات در دادگاه، جهت انجام وكالت حكم را صادر می نماید و نباید در ابتدای امر به دفترخانه جهت طلاق مراجعه كند.

شرایط مندرج در سندهای ازدواج

به منظور حفظ مصالح خانواده و جلوگیری از سوء استفاده زن و مرد در زندگی مشترك و الزام به رعایت تعهدات اخلاقی در خانواده، شورای عالی قضایی طی مصوبه 34823/1 در تاریخ 19/7/61 ، 31823/1 در تاریخ 21/6/62 به سازمان ثبت اسناد و املاك كشور ابلاغ كرده است كه در دفترچه های ازدواج شرایطی به عنوان شرایط ضمن عقد یا عقد خارج لازم درج شود و سردفتر زمان عقد آن شرایط را باید یكی یكی به زوجین تفهیم كند و شرطی كه مورد توافق زوجین واقع و به امضاء آنها برساند و هر شرطی كه مورد امضای زوجین قرار گیرد، ‌از ضمانت اجرایی برخوردار خواهد بود. البته باید توجه داشت كه شروط ضمن عقد منحصر به این شرط ها نیست،‌ بلكه فقط از باب نمونه می باشد كه در انتهای بحث جهت اطلاع خوانندگان محترم آنها را ذكر می كنیم.

شرایط ضمن عقد یا عقد لازم: الف) ضمن عقد نكاح و عقد خارج لازم[7] زوجه شرط نمود هرگاه طلاق با درخواست زوجه نباشد و طبق تشخیص دادگاه تقاضای طلاق ناشی از تخلف زن از وظایف همسری یا سوء اخلاق و رفتار وی نبوده، زوج موظف است تا نصف دارایی موجود خود را كه در ایام زناشویی با او به دست آورده یا معادل آن را طبق نظر دادگاه بلاعوض به زوجه منتقل نماید.

امضاء زوج امضاء زوجه

ب) ضمن عقد نكاح و عقد خارج لازم زوج به زوجه وكالت بلاعزل با حق توكیل غیر داد كه در موارد مشروحه زیر با رجوع به دادگاه و اخذ مجوز از دادگاه، پس از انتخاب نوع طلاق، خود را مطلقه نماید و نیز به زوجه وكالت بلاعزل با حق توكیل غیر داد تا در صورت بذل از طرف او قبول نماید.

امضاء زوج امضاء زوجه

مواردی كه زن می تواند حسب مورد از دادگاه تقاضای صدور اجازه طلاق نماید به شرح زیر است:

1. استنكاف شوهر از دادن نفقه به مدت شش ماه به هر عنوان و عدم امكان الزام او به تأدیه نفقه و همچنین در موردی كه شوهر سایر حقوق واجبه زن را به مدت شش ماه وفا نكند و اجبار او به ایفاء هم ممكن نباشد.

امضاء زوج امضاء زوجه

2. سوء رفتار یا سوء معاشرت زوج به حدی كه ادامه زندگی را برای زوجه غیر قابل تحمل نماید.

امضاء زوج امضاء زوجه

3. ابتلاء زوج به امراض صعب العلاج به نحو یكه دوام زناشویی برای زوجه مخاطره آمیز باشد.

امضاء زوج امضاء زوجه

4. عدم رعایت دستور دادگاه در مورد منع اشتغال زوج به شغلی كه طبق نظر دادگاه با مصالح خانوادگی و حیثیت زوجه مغایر باشد.

امضاء زوج امضاء زوجه

5. محكومیت شوهر به حكم قطعی به مجازات پنج سال حبس یا بیشتر یا به جزای نقدی كه بر اثر عدم پرداخت منجر به پنج سال بازداشت شود یا به حبس و جزای نقدی كه مجموعاً به پنج سال یا بیشتر بازداشت شود و حكم مجازات در حال اجرا باشد.

امضاء زوج امضاء زوجه

6. ابتلاء زوج به هرگونه اعتیاد مضری كه به تشخیص دادگاه به اساس زندگی خانوادگی خلل وارد آورد و ادامه زندگی برای زوجه دشوار باشد.

امضاء زوج امضاء زوجه

7. زوج زندگی خانوادگی را بدون عذر موجه ترك كند. تشخیص ترك زندگی خانوادگی و تشخیص عذر موجه با دادگاه است و یا شش ماه متوالی بدون عذر موجه از نظر دادگاه غیبت نماید.

امضاء زوج امضاء زوجه

8. محكومیت قطعی زوج در اثر ارتكاب جرم و اجراء ‌هرگونه مجازات اعم از حد و تعزیر، در اثر ارتكاب جرمی كه مغایر با حیثیت خانوادگی و شؤون زوجه باشد. تشخیص این كه مجازات مغایر با حیثیت و شؤون خانوادگی است با توجه به وضع و موقعیت زوجه و عرف و موازین دیگر با دادگاه است.

امضاء زوج امضاء زوجه

9. در صورتی كه پس از گذشت پنج سال زوجه از شوهر خود به جهت عقیم بودن یا عوارض جسمی دیگر زوج صاحب فرزند نشود.

امضاء زوج امضاء زوجه

10. در صورتی كه زوج مفقود الاثر و ظرف مدت شش ماه پس از مراجعه زوجه به دادگاه پیدا نشود.

امضاء زوج امضاء زوجه

11. زوج همسر دیگری بدون رضایت زوجه اختیار كند یا به تشخیص دادگاه نسبت به همسران خود اجرای عدالت ننماید.

امضاء زوج امضاء زوجه

لازم است عروس خانم ها موارد فوق را كه در سندهای ازدواج است با دقت بخوانند و با امضای خود به عنوان متقاضی و امضای همسر به عنوان متعهد، زمینه استحكام بیشتری را برای ازدواج فراهم آورند. آنچه در نهایت باید گفت: استفاده از شروط ضمن عقد حقی است كه طرفین می توانند از این حق به نحو مطلوب بهره مند شوند و بهره مندی از حق هیچگاه نباید مورد اعتراض یا سرزنش قرار گیرد و استفاده از شروط ضمن عقد به معنای بی اعتمادی به دیگران نیست. بلكه ذكر تمام شروط و در عین حال بناگذاری اخلاق در خانواده از ارزش های اجتماعی تلقی می گردد. به تعبیر عامیانه جنگ اول به از صلح آخر است و استفاده از شروط ضمن عقد می تواند گامی جهت استحكام بنای مقدس خانواده باشد.

[1] . شیخ انصاری، مكاسب محرمه، ص 76 به بعد.

برچسب ها:شروط ضمن عقد, شروط ضمن عقد در ازدواج