نگاهی به مجازاتهای جایگزین حبس

در سالهای اخیر بحث مجازاتهای جایگزین حبس با توجه به تأثیرات بد و محیطهای اعمال چنین مجازاتی و محکومین به آن باعث گردیده است که مسئولین امر و کارشناسان اجتماعی و حقوقدانان و حتی عامه مردم نسبت به آن اظهار نظراتی بنمایند که جا دارد هر کس خصوصاً حقوقدانان در مقام و جایگاه خود به توجه به تجارب و دانش خود نکته نظراتشان را مطرح نمایند تا مجموع این افکار و نظرات بتواند به تدوین و تهیه قوانین پیشرفته در جهت کاهش اعمال چنین مجازاتی و استفاده از سایر مجازاتها کمک بنماید .
مجازات حبس در قوانین جزایی :
مجازات حبس بعنوان یکی از مؤثرترین و ارعابی ترین نوع مجازات در قوانین داخلی که عمده آن در قانون مجازات اسلامی آورده شده مطرح گردیده این نوع مجازات صرنظر از چگونگی تأثیر آن بر محکوم علیه(خوب یا بد) از دید عرف و عامه مردم و حتی وکلا و قضات بعنوان مجازاتی که می تواند یکی از اهداف مجازاتها که همان ارعابی بودن آن می باشد را تأمین نماید جلوه نموده است به گونه ای که اکثر قریب به اتفاق کسانی که محکوم به حبس می گردند حاضرند که آن را به نوعی دیگر از مجازات تبدیل نمایند حتی اگر از نظر مالی در تنگنای شدید قرار گیرند بنابراین این موضوع به خوبی و وضوح نشان دهنده تأثیر بسیار خوب و سازنده در کاهش مجازات حبس صرفنظر از چگونگی اعمال آن دارد.
اما در خصوص هدف دیگر مجازاتها که همان اصلاح و بازگشت مجدد بزهکار به جامعه و خانواده وی می باشد با توجه به نحوه اعمال چنین مجازاتی(حبس)و محیط های غیر استاندارد و غیر فنی و کارشناسی اجرای آن نه تنها هدف مجازاتها (اصلاح بزهکار) تأمنی نمی گردد بلکه زندان تبدیل به محیط تعلیمی ناخودآگاه گردیده که محکومین به حبسهای غیر ضروری در آنجا غیر ارادی و به صورتی کاملاً تخصصی در ارتباط و تعامل با سایر مجرمین خطرناک و کسانی که دارای سوابق متعدد کیفری مؤثر و سنگین می باشند از تجربیات و راه و چاه ارتکاب جرم توسط آنان استفاده نمایند. لذا به نظر می رسد که چگونگی و محیط اعمال مجازات حبس نیز سبب گردیده است که مهمترین هدف از اهداف مجازاتها که همان اصلاح بزهکار و برگشت مجدد وی به جامعه می باشد تأمین نگردد مجازات حبس که بیشتر در قانون مجازات اسلامی مطرح گردیده جدای از مشکلات و مسائلی که در خصوص اقل و اکثر آن وجود دارد(مثلاً در بعضی جرائم قانونگذار حداقل حبس را دو ماه و حداکثر آن را پنج سال پیش بینی کرده و قانونگذار هیچ توجیهی برای عدم تناسب بین اقل و اکثر مدت آن ندارد)در قوانین دیگری که ماهیت جزایی ندارند به گونه ای مجازات حبس به کار برده شده است مثلاً در قانون صدور چک،قانون ثبت اسناد و املاک و … که این موضوع باعث گردیده که تعداد زندانیان بیشتر گردد و متأسفانه نوع جرم آنها با نوع مجازات آنها تناسب زیادی ندارد .
چگونگی اعمال مجازات حبس و مشکلات ناشی از آن :
یکی از مشکلاتی که موجب گردیده مجازات حس تأثیر خوب خود را نداشته باشد و اهداف مجازاتها را آنگونه که باید تأمین می کرد تأمین نکرده نحوه اعمال و چگونگی اجرای آن است محیطهای اعمال مجازات حبس اکنون در جامعه ما از لحاظ سرانه فضای محیطی برای هر زندانی تا رسیدن به معیارهای استاندارد فاصله زیادی دارد که این امر مشکلات عدیده ای به دنبال خواهد داشت و با ورود بیش از حد محبوسین به داخل ندامتگاهها مشکلات در این زمینه مضاعف گردیده البته تمام این مسائل ناشی از اعمال کننده (قاضی)آن نیست چون که در بعضی از پرونده ها چاره ای جزء اعمال مجازات حبس با توجه به اتهام شدید شخص مجرم نیست و باید دستگاههای ذربط که مجری اجرای چنین مجازاتی هستند را نیز دخیل در قضیه دانست که آیا نمی بایستی بین فردی که به خاطر مهریه و تصادف و چک به حبس محکوم شده و در حال تحمل آن است با کسی که به خاطر خرید و فروش مواد مخدر یا مشروبات الکلی یا ایراد ضرب و جرح با چاقو یا جعل و کلاهبرداری به حبس محکوم گردیده اند تفاوت قائل شد .
مزیت ها و معایب اعمال مجازات حبس :
همانگونه که قبلاً نیز به صورت مختصر مباحثی مطحر شد مجازات حبس از جهاتی بسیار مؤثر و خوب بوده و از جهات دیگر نیز کاملاً منفی و باعث وارد آوردن صدمات و زیانهای بسیار زیادی به فرد محکوم علیه و خانواده و جامعه گردیده است. مزیت مجازات حبس به همان هدف ارعابی مجازات بر می گردد چرا که حبس بعنوان یک مجازات از نظر افراد جامعه بسیار سنگین،و غیر قابل تحمل از نظر عرفی و روانی است فردی که محکوم به حبس می گردد از نظر افراد جامعه اگر بگوییم که یک انسان منفور نیست حداقل بعنوان یک فرد سالم و مثبت به وی نگاه نمی شود که البته این نظر عرف و عامه مردم است .
معایب مجازات حبس که عمدتاً در محیط های غیر استاندارد اجرا می گردد ناشی از تأمین نکردن دیگر هدف مجازاتها یعنی هدف اصلاحی و تربیت دوباره بزهکار است،محکوم علیهی که مجازات حبس را در زندان تحمل می کند صرفاً یک مصرف کننده است که هزینه هایی را بر دولت بار می کند و از طرف دیگر با توجه به محیط زندان و با هم بودن تمامی محکومین و مرتکبین به جرائم گوناگون،زندان محیطی برای حرفه ای تر شدن آنها شده است که باعث می گردد شخص زندانی که اجرای حکم حبس وی به پایان رسیده است و انتظار حقوق دانان و جامعه شناسان و عامه مردم و خصوصاً خانواده وی بر این است که وی اصلاح شده و دیگر مرتکب جرمی نمی گردد ولی متأسفانه اغلب خلاف این امر ثابت گردیده و زندانی آزاد شده مرتکب جرائمی به مراتب سنگین تر شده است .
راهکارها و مجازاتهای جایگزین حبس :
در این خصوص ناچاراً برای اینکه مجازات حبس به نحوی اعمال گردد که هدف اصلاحی آن نیز تأمین گردد نبایستی افراط و یا تفریط کنیم بلکه بایستی در خصوص جرائمی که مرتکب آن سوء نیتی ندارد(خیلی از تصادفات رانندگی و بحث مهریه و نفقه)از اعمال مجازات حبس صرفنظر کنیم و از طرف دیگر جرائمی که مرتکب آن واقعاً مجرم است و زندانی شدن وی باعث ارعاب فردی و اجتماعی وی می شود و افکار عمومی با حبس وی بصورت کلی موافقند به این معنی که اگر حبس نگردد باعث می شود که افکار عمومی سوء تدبیر بکنند لذا اعمال مجازات حبس در خصوص چنین مجرمینی لازم و ضروری است که البته همانطوری که بیان شد در این خصوص نبایستی افراط و تفریط شود و باعث شود که بعضی از افراد از بعضی از بخشنامه ها و قوانین استفاده نمایند.
لذا تنظیم اعمال مجازات حبس که بر چه مجرمینی اعمال گردد و بر چه مجرمینی اعمال نگردد و نحوۀ اعمال آن با توجه به خیل بسیار بد زندان و خصوصاً به کار گماردن محکومین به حبس به کارهای عام المنفعه و در عین حال تحقیر کننده (مانند جارو کردن خیابانهای شهر و کمک در حمل زباله های شهری)می تواند کمک مؤثری به موضوع نماید .
مجازاتهای جایگزین یک مکانیسم و ابزار مناسب می باشد که در قوانین موضوعه ما نیز از اهمیت خوبی برخوردار است و ما می توانیم با توجه به شخصیت شخص مجرم آنها را به کار گیریم و از این گذر مجازاتها به نحو احسن می توان بهره جست که هم اعمال مجازاتها در مورد شخص مجرم متنبه شده باشد و با توجه به نوع جرم و شدت وحدت آن می توان این نوع اهرم قدرت را اعمال نمود که فرد مجرم با اعمال چنین مجازاتهایی از کرده خود شپیمان شده و در بازسازگاری شدن و اجتماعی شدن وی تأثیر بسزایی داشته باشد از طرف دیگر متضرر از جرم تا حدودی از او جبران ضرر شده باشد و با اعمال مجازات تسلی خاطری حاصل شود حال باید با توجه به نوع جرم ارتکابی و شرایط به وجود آمده جهت انجام بزه و تمام عواملی که دست به دست هم داده تا شخص مجرم مرتکب چنین فعل یا ترک فعلی شود از جمله: سن مجرم،وضعیت معیشتی و اقتصادی،محیط خانواده و اجتماع … می توان مجازات متناسب را در نظر گرفت که نظام جامعه و مصلحت عمومی اجتماع و حقوق تضییع شده مجنی علیه رعایت و در نظر گرفته شود و ما باید مجازات حبس را بعنوان یک نمونه از مجازتها در راستای دیگر مجازاتها در نظر بگیریم و به آن بعنوان آخرین راهکار توجه شود و حتی الامکان از دیگر محدودیتها و مجازاتها استفاده نمود و چون زندان آثار سوء فراوانی برای فرد مجرم از یک طرف و جامعه و خانواده و همچنین اقتصاد مملکت از طرف دیگر دارد و باعث زیانهای فراوانی برای خانواده فرد مجرم نیز می شود و مراجعات مکرر بستگان مجرم برای ملاقات وی و همچنین آزادی او از سوی دیگر فعالیت مسولان قضائی و سازمانهای مربوطه برای آزادی یا تخلیف مجازات فرد مجرم که این عمل از یک طرف فعالیت اقتصادی و اجتماعی خانواده زندانی و دیگر عوامل مرتبط به آن مدتی از وقت و کار خود را صرف پیگیری پرونده شخص مجرم می نماید کاهش می دهد موجب زیان خود آنان و جامعه می شود و از سوی دیگر بیشتر مجرمانی که به زندان افتاده اند شغل خود را از دست داده و بیکار شده اند و بعد از آن ممکن است کمتر مشاغل مشابه همان را به دست آورند و همین عوامل موجب افزایش هزینه ارتکاب جرائم در آنان می شود .
یکی از فایده های مجازاتهای جایگزین حبس این است که مجرم شغل خود را از دست نمی دهد و موجب افزایش و رشد اقتصادی خانواده و خود زندانی و سبب جلوگیری از نابود شدن و به هدر رفتن سرمایه انسانی می شود و از لحاظ حقوقی تحدید مجازتهای حبس موج کاهش جرایم در سطح جامعه می شود مثلاً آزادی مشروط نقش مؤثر در اصلاح بزهکار دارد زیرا آزادی مشروط با توجه به شرایط آن رفتار و منش فرد آزاد شده را بعد از خروج از زندان از گرایش به طرف جرائم و ارتکاب مجدد باز می دارد و از بعد دیگر کاهش مجازات حبس موجب کاستن اطاله دادرسی در محاکم قضایی می شود و مقام قضایی با فراغ و فرصت بیشتری می تواند به دیگر پرونده های مهم رسیدگی نماید و دقت بیشتری در این امر به کار گیرد .

 

 

برگرفته از :روزنامه حمایت